گزارش رسا از نشست علمی روش شناسی تفسیر فرهنگی قرآن کریم

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نشست علمی روش شناسی تفسیر فرهنگی قرآن کریم به همت دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علیمه قم در سالن همایش های غدیر برگزار شد.

احمدپاکتچی عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق(ع) در این همایش خاطرنشان کرد: نخستین سؤالی که در بحث روش شناسی مطرح می شود این است که علوم مورد نیاز چیست و از چه روش هایی می توان استفاده کرد؟ در زمینه روش شناسی تفسیر فرهنگی قرآن کریم یک سمت آن قرآن کریم است که در زمینه آن فراوان بحث شده و بنده در زمینه فرهنگ بحث خواهم کرد.

در بحث ما سه علم می تواند مورد استفاده قرار گیرد؛ نخستین علم انسان شناسی فرهنگی است، که امروزه به علم کامل تبدیل شده و بیش از 200 سال سابقه دارد و روش شناسی خود را سامان داده است، و علم دیگر، فرهنگ شناسی است که شاید علم شناخته شده ای نباشد اما در فضای فرهنگ روسی، علمی در این زمینه وجود دارد و علمی است که بیش از صد و بیست سال سن دارد البته در فضای فرهنگی آلمان نیز چنین علمی وجود دارد و دارای روش شناسی خاص خودش است.

علم سوم نیز نسبت به دو علم قبلی جدیدتر است که عبارت از دانش ترجمه شناسی است؛ این دانش در سطوح مختلفی مطرح می شود که یکی از آنها، سطح فرهنگ است و دستاوردهای خوبی داشته و می تواند در تفسیر فرهنگی قرآن کریم مورد استفاده قرار گیرد.

مواجهه فرهنگی در قرآن دارای دو نوع مواجهه، حرکت از زیست جهان به سمت متن و حرکت از متن به سمت زیست جهان بخشی است که هر دو مواجهه  می تواند در فضای تفسیری رخ دهد؛ در مواجهه نخست، یک مسأله را در زیست جهان بخشی، پیدا می کنیم به عنوان مثال امروزه با مسأله تکثر گرایی دین مواجه هستیم که به متن قرآن کریم مراجعه می کنیم تا مشکل ما را بر طرف کند در مواجهه دوم نیز، در متن قرآن کریم موردی را به دست آورده ایم که می خواهیم مشاهده کنیم در دنیا چنین موردی وجود دارد یا خیر به عنوان مثال قرآن کریم در زمینه هفت آسمان صحبت می کند که چنین کاری حرکت از متن به سمت زیست جهان است.

متدولوژی این دو نوع مواجهه و حرکت کاملا با یکدیگر متفاوت است و دو نوع تفسیر مختلف را به وجود می آرود؛ در حرکت از متن به سمت زیست جهان بخشی باید مشخص شود مراد از متن در هنگام نزول و بافت نزول چه بوده است به عنوان مثال هنگامی که در قرآن کریم از افلاک هفت گانه صحبت می شود، منابع مختلفی بیان می کنند در عرف عمومی جامعه عرب زمان نزول آیه، فلک به آسمان تلقی می شده است و گفته می شود احتمال دارد به لسان قوم صحبت می کند.

سوال دیگر در بافت خوانش ایجاد می شود که بافت خوانش مربوط به زمان ما است؛ آنچه در بافت خوانش مطرح می شود این است که براساس فضای زندگی ما چگونه باید عبارت متن را مرجع برگردانی کنیم؟ به عنوان مثال برخی افرادی که در حوزه تفسیر علمی کار می کنند، زمانی که با هفت آسمان مواجه می شوند ممکن است بگویند عدد هفت به معنی کثیر است و خود عدد ملاک نیست یا این که بگویند به جای این که آسمان را معادلی برای فلک در نظر گیرند، فلک را به معنای کهکشان گیرند یعنی کهکشان های فراوانی وجود دارد به عبارت دیگر مرجع یابی می کنیم که این عبارت در عصر ما به چه بر می گردد و چه معنایی می دهد ممکن است با پیشرفت علم نجوم در صد سال آینده مورد دیگری فهمیده شود.

بحثی که امروزه در زمینه ستاره شناسی مطرح می شود این است که تمامی ستاره ها در یک کیهان قرار دارند و ممکن است در آینده به این نتیجه رسند که کیهان های متعددی وجود دارد بنابراین مهم است که عبارت متن و بافت خوانش درکدام فضای فرهنگی خوانده شود البته مثال های مطرح شده به علم تجربی مربوط بودند و می توان آن ها را پاسخ داد اما مواردی وجود دارد که به زیست انسان ها مربوط است.

به عنوان مثال زمانی در ایران خانواده به معنای مجموعه ای از افراد بود و هیچ شخصی از خانواده فاصله نمی گرفت اما امروزه مراد از خانواده، خانواده هسته ای است یعنی خانواده شامل پدرومادر و فرزندان می شود و شاید صد سال آینده شکل دیگری پیدا کند و درک از مفهوم خانواده باشد که در این صورت میزان گستردگی اهل بیت(ع) چیست؟ و منظور از بیت کدام بیت است؟ خانه در زمان نزول قرآن وجود داشته است و در چند سال آینده نیز خواهد بود اما شاید صد سال آینده گفته شود خانه چییزی است که در گذشته مردم در آن زندگی می کرده اند بنابراین فهماندن اهل بیت به مردم آن زمان بسیار مشکل خواهد بود.

قسمت مهمی از پیچیدگی قرآن و از مشکلات جدی ما، در بافت خوانش است؛ زیرا ممکن است معنی عبارت را متوجه شویم اما کاربرد آن را خیر، به عنوان مثال اقایی با همسر خود ظهار کرده و نزد پیامبر اکرم(ص) می رود که پس از صدور حکمی مبنی بر دادن کفاره همسرش بر او حلال می شود، که فهم چنین واقعه ای مشکلی ندارد و گفته می شود در زمان قدیم چنین رسمی بوده است.

اما در عصر امروزی گفته می شود آیا حکم ظهار توانسته است مشکلی از جامعه ایرانی ها برطرف سازد؟  مگر در ایران چنین رسمی بوده است؟ بنابراین آیه ظهار به ما کمکی نکرده است؟ حال بحث این است که آیا می توان خوانشی از این آیه داشت که کمکی به جامعه ما بکند به عنوان مثال گفته شود دراین جهان روابط حقیقی وجود دارد و میان قول و عمل تفاوت وجود دارد به صورت کلی باید مطالعه ای انجام داد تا بتوان اصول کلی را از آن خارج کرد و آیه برای جامعه مفید باشد.

مواجهه فرهنگی با قرآن کریم فقط در زمینه تفسیر نیست بلکه خوانش نیز بسیار اهمیت دارد و از سوی دیگر باید میان فهم و عمل تفاوت قائل شد زیرا در بسیاری موارد معنی  آیه را می دانیم اما متوجه نمی شویم که این آیه چه مشکلی را برای ما حل می کند؛ آیا ایه زنده به گور کردن دختران می تواند دربحث حقوق زنان محلی از اعراب داشته باشد؟ یا پیامی از مظلومیت جنس زن را بیان کند؟ یا این که می تواند فراتر از مسأله جنسیتی در جهت حمایت از فرد مظلوم مورد استفاده قرار گیرد؟

به عنوان مثال همه دارای حق دست یابی به هدایت هستند؛ اما زمانی که بنده اجازه نمی دهم بچه ای حیات معنوی داشته باشد با این که او را بکشم چه تفاوتی می تواند داشته باشد ؟ بنابراین زنده به گور کردن می تواند معنای دیگری نیز داشته باشد در این صورت آیه زنده به گور کردن دختران نیز برای ما مورد استفاده قرار می گیرد و فقط برای عرب جاهلی نیست؛ موارد زیادی وجود دارد که عرب جاهلی انجام می داده است که قرآن با آنها برخورد قاطع انجام داده و تمام شده است.

ضرورت مطالعه تطبیقی قرآن کریم با کتب سایر ادیان

مطالعه تطبیقی قرآن کریم با کتب مقدس و ادیان دیگر باید انجام شود زیرا بسیاری از آیات قران کریم جواب بسیاری از کتب های مقدس است به عنوان مثال امام علی(ع) در پاسخ به معاویه، نامه ای می نویسد که اگر بخواهیم متوجه شویم امام علی(ع ) به کدام سخن معاویه پاسخ داده است باید در مرحله نخست نامه معاویه را مطالعه کنیم که در زمینه قرآن کریم نیز این گونه است و در بسیاری موارد خود قرآن کریم ما را به کتب دیگرارجاع داه است چنانچه می گوید لَقَدْ كَتَبْنا فِى الزَّبورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الاَرْضَ یَرِثُها عِبادِىَ الصّالِحُونَ که اگر مهم نبود آن را بیان نمی کرد.

در مرجع یابی در زمینه خوانش بسیاری از علوم که در فهم متن به ما کمک می کردند، به ما کمکی نخواهند کرد؛ در بحث خوانش می توان از جامعه شناسی اسفتاده کرد در حالی که در بحث نزول کارآیی ندارد؛ همچنین شاخه های علوم انسانی مانند اقتصاد، بسیاری از ساختارهای اجتماعی کنونی ما را توضیح می دهد بنابراین اگر بخواهیم فرهنگ خود را شناسایی کنیم نمی توانیم از علم اقتصاد بی بهره باشیم به عنوان مثال آیه ای که در زمینه ربا سخن می گوید، شناخت ربا نیازمند اقتصاد است یا این که آیا عقل اقتصادی جامه ما معامله ربوی را ظلم می داند یا خیر نیازمند علم اقتصاد است.

در فضای ترجمه با دریافت و پرداخت مواجه خواهیم بود به عنوان مثال فردی که کتاب قصص المنطقیه را به فارسی ترجمه می کند باید بداند در متن عربی چه نوشته شده است و در پرداخت  آن را به گونه ای ترجمه کند که مناسب باشد که در فرهنگ نیز ترجمه فرهنگی وجود دارد به عنوان مثال شخصی در لندن که در آن شهر چند روز بیشتر آفتاب دیده نمی شود، زندگی می کند  هنگامی که معشوقش را به روز تابستانی تعریف می کند مرادش هوای مطلوب است اما یک استادی که در خط استوا زندگی می کند اگر متوجه نباشد آن را به هوای جهنمی ترجمه خواهد کرد؛ بنابراین استاد باید توضیح کاملی بیان کند تا دیگران به درستی متوجه شوند.

همچنین در ایران در دست گرفتن چتر برای جلوگیری از خیس شدن است اما عرب ها چتر به دست می گیرند تا آفتاب آنها را نسوزاند و کسانی که به این تفاوت فرهنگی توجه نداشته باشند سوء تفاهم بزرگی را رقم خواهند زد که در ترجمه فرهنگی باید به این موارد توجه کرد و اینجا است که اهمیت ترجمه فرهنگی مشخص می شود.

در حرکت از متن به سوی زیست جهان یکی از مباحثی که باید مورد توجه قرار گیرد، خوانش های تحمیل شده در طی سده های گذشته از سوی مفسران است؛ به عنوان مثال مفسری که در صد سال گذشته زندگی می کرده است تفسیری را ارائه می دهد که خوانش آن نه عصر نزول است و نه عصر حاضر و اگر این خوانش ها مبنای عملکرد ما باشند می توانند بسیار مشکل زا شوند و این گونه موارد بسیار است./1324/ج