شیوه‌های رونق تولید در سیره امام سجاد

به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، از آنجا که یکی از اهداف اهل بیت طاهرین(ع) اصلاح امور امت است، سیره ایشان بهترین الگو برای زندگی بشر است. از همین رو دقت و کنکاش در گفتار و رفتار معصومین در حل مشکلات و معضلات جامعهٔ بشری راهگشا خواهد بود.

در این میان سیره پیشوای چهارم امام سجاد(‌ع) نیز مانند سایر ائمه طاهرین گنجینه‌ای از معارف و برنامه زندگی است که بیشتر در قالب دعا در صحیفهٔ سجادیه برای بشریت به ودیعه گذاشته شده است.

سیره امام سجاد(‌ع‌) راهگشای مشکلات از معضلات اقتصادی جامعه بشری است. با دقت در سیره ایشان اموری چون تقویت باورهای معنوی، فرهنگ‌سازی مدیریت مصرف، مبارزه با فساد اقتصادی و سرمایه‌داری تکاثری، توجه و تشویق به کار و کسب درآمد حلال، عدالت‌گستری و مبارزه با فقر، شناسایی تاکتیک دشمن در حوزه جنگ اقتصادی و مقابله با آن، تشویق به سرمایه‌گذاری، اولویت‌بندی هزینه‌ها و بهره‌وری از عواملی هستند که بر رونق تولید و مقاوم‌سازی اقتصاد تأثیرگذارند.‌‌

‌1- تقویت‌ ارزش‌های ‌معنوی ‌

پیش از هر چیز باید اشاره کرد که اعتقاد به تأثیر امور معنوی در اقتصاد، هرگز به معنای انکار یا کم‌رنگ جلوه دادن نقش اسباب مادی نیست. بلکه مقصود این است که در کنار عناصر مادی همچون سرمایه، تکنولوژی و نیروی کار ماهر، عوامل معنوی مانند اعتقادات دینی صحیح، اخلاق و اعمال نیک نیز در رشد اقتصادی مؤثر است. (ایروانی، 1390، ص 108 و 109) به علاوه باعث می‌شود انگیزه مقاومت افزایش پیدا کند. (خانباشی، 1393، ص 7)؛ از همین رو برای دستیابی به اقتصادی پویا و مقاوم، تقویت ارزش‌های معنوی در جامعه اهمیت دارد.

در مکتب اسلام تعالیم بسیاری برای تقویت بنیان‌های معنوی وجود دارد که از طریق معصومین بیان شده است. بخشی از این تعالیم در سیره امام سجاد متبلور است که بدان اشاره می‌کنیم:‌

معرفی عزت و شرافت نفس در بندگی خدا: امام سجاد(‌ع‌) در فرازی از مناجات خود با پروردگار عزت و شرافت را در اطاعت و بندگی خدا معرفی می‌کند و می‌فرماید: «مرا نگه دار از این‌که تهیدستی را بی‌ارج پندارم یا ثروتمندی را صاحب فضل و برتری شمارم. زیرا شریف کسی است که اطاعت تو شرافتش دهد و عزیز کسی است که بندگی تو عزتش بخشد.»(صحیفه سجادیه،1386، ص 187) و در مناجاتی دیگر می‌فرماید: «ای خدا چه بسیار مردمی را دیدم که از غیر تو عزت خواستند و خوار شدند و از غیر تو دارایی جستند و تهیدست گشتند و در پی مقام برآمدند و پست شدند»(صحیفه سجادیه،1386، ص 156)‌

واضح است انسانی که عزت و کرامت را در عبودیت پروردگار ببیند، در همه حال حتی شرایط سخت اقتصادی متوجه خدا و دستورات او خواهد بود، لذا از ارتکاب بسیاری از گناهان به‌ویژه مفاسد اقتصادی نظیر: رباخواری، غش در معامله، اختلاس، کم‌فروشی، گران‌فروشی و.... خودداری می‌کند و مقاومت او در برابر ناملایمات اقتصادی افزون می‌گردد. ‌

در مقابل در صورت تغییر ارزش‌ها به سمت ارزش‌های مادی، ظاهرسازی به یک عنصر فرهنگی پایدار تبدیل می‌گردد و افراد به جنبه‌های خیره‌کنندهٔ زندگی مادی، تجملات و تجمع سرمایه‌های مادی (به هر شکل ممکن) گرایش می‌یابد و ارزش و عزت افراد بر مبنای دارایی سنجیده می‌شود. (محبی، سمیعی، 1380، ص 60-61)‌

این نگرش مقاومت را در برابر سختی‌های اقتصادی، کاهش و زمینهٔ ارتکاب مفاسد اقتصادی را افزایش می‌دهد که عاملی برای رکود اقتصادی است.‌

ایمان به رازقیت خداوند: امام سجاد(‌ع‌) در یکی از دعاهای خویش از خداوند ایمان به روزی مقدر را خواستار است و می‌فرماید: (پروردگارا) ما را یقینی راستین ببخش که بدان سبب ما را از رنج طلب (بیش از حد) باز داری و اعتمادی خالص به دل ما انداز که بدان وسیله ما را از سختی رنج و زحمت معاف داری و وعده‌های آشکاری را که در وحی خود فرموده‌ای ... موجب قطع اهتمام ما به روزی که خود ضمانت کرده‌ای و قطع اشتغال ما به آنچه خود کفایت فرموده‌ای. تو سوگند خورده‌ای که روزی شما و آنچه وعده داده می‌شوید در آسمان است. (صحیفه سجادیه، 1386، ص 158 و 159)‌

با توجه به بیان امام(‌ع‌) اعتقاد به رازقیت خداوند و روزی مقدر، انسان را از حرص و زیاده‌خواهی و رنج زیاد در طلب روزی می‌رهاند و صفت قناعت را در او ایجاد می‌کند که سبب راحتی در دنیا و آخرت است؛ (نراقی، ۱۳۹۲، ص ۳۴۰) چراکه بر اساس این بینش انسان می‌داند اگر به اندازه توان خود کوشید به روزی مقدرش می‌رسد و در غیر این صورت از آن محروم خواهد شد؛ لذا این دیدگاه از طرفی انسان را به فعالیت وا‌می‌دارد و از کسب درآمد نامشروع بر حذر می‌کند و از سوی دیگر انسان در هنگام فعالیت احساس می‌کند بزرگ‌ترین پشتوانه یعنی خدا ضامن رزق اوست. (معصومی نیا، 13۸۶، ص ۱۴۱) پس بر او توکل می‌کند و در حقیقت به سببی متصل شده که شکست‌ناپذیر است. درنتیجه اراده‌اش نیز قوی می‌شود و هیچ اسباب ناسازگاری روحی به اراده‌اش غالب نمی‌گردد؛ (طباطبایی، 1363، ص ۱۰۱) لذا هم در فعالیت خود پیشرفت می‌کند و هم بسیاری از پیامدهای منفی فعالیت‌های اقتصادی رایج پدید نخواهد آمد.‌

علاوه بر این، انسان قانع به رزق مقدر نه‌تنها از راه نامشروع طلب روزی نمی‌کند، بلکه برای به دست آوردن آنچه در اختیار ندارد، تا حد ضرورت از گرفتن وام و قرض خودداری می‌کند، چراکه بنا به فرمودهٔ امام سجاد (‌ع‌) قرض گرفتن از مردم سبب ریختن آبرو، آشفتگی ذهن، پریشانی، فکر، غم و اندوه، دل‌مشغولی و بی‌خوابی شب را به همراه دارد. (صحیفه سجادیه، 1386، ص 160)‌

به‌طورکلی اعتقاد رازقیت الهی تکلیف مداری را جهت اصلی زندگی افراد در بعد فردی و اجتماعی و در سطح کلان جامعه قرار می‌دهد. بدین‌صورت اقتصاد بدون دخالت دولت در جهت مصالح عمومی حرکت می‌کند و از مفاسد اقتصادی جلوگیری می‌شود (میر معزی، 1391، ص 482)‌

معادباوری: امام زین‌العابدین (‌ع‌) در مناجات خود با پروردگار می‌فرماید: «و روز را برایشان روشن ساخت تا در زمین او بگردند، تا آنچه بهره کنونی دنیایشان و سود آینده آخرتشان در آن است طلب کنند.»(صحیفه سجادیه،1386، ص 51) و در جایی دیگر می‌فرماید: «و آنچه از دنیای فانی محرومم داشته‌ای آن را در گنجینه‌های باقی‌ات برایم اندوخته کن و آنچه از کالای بی‌ارزش دنیا در اختیارم نهاده‌ای ... آن را مایهٔ رسیدن به جوار خود و پیوستن به مقام قرب خود و دستیابی به بهشت خویش قرار ده.»(صحیفه سجادیه، 1386، ص 161) امام (‌ع) در این مناجات به اصلی اساسی و بنیادین در جهت‌دهی فعالیت‌های اقتصادی افراد اشاره می‌کند و این اصل توجه هم‌زمان به دنیا و سرای آخرت در فعالیت‌ها است.‌

این اصل در تمام مسائل اقتصادی اعم از تولید، توزیع، مصرف، مدیریت، بازرگانی، تجارت و هر نوع فعالیت دیگر اقتصادی نقش مهمی دارد؛ (قرائتی،1386، ص 590) چراکه ایمان به حیات دیگر سبب می‌شود تا هدف انسان تنها تحصیل مطلوبیت‌ها و سودهای صرفاً مادی و محدود این جهان نباشد، بلکه سعی می‌کند به هدف‌ها و مطلوبیت‌های بالاتر و والاتر خود برسد (هاشمی، ج 1، ص 33 و 34) که امام (این مطلوبیت‌ها و اهداف والا را پیوستن به مقام قرب خداوند و دستیابی به بهشت برین معرفی می‌کند.‌

افراد معتقد به معاد نه‌تنها منافع جهان پس از مرگ را مورد عنایت قرار می‌دهند، بلکه به دلیل ابدیت حیات اخروی و مخلد بودن انسان در آنجا اهمیت بیشتری برای آخرت قائل‌اند؛ به همین دلیل صلهٔ رحم، احسان، انفاق، رعایت حقوق دیگران، تولید بی‌عیب و نقص (اتقان در تولید) و ... خواه نظام نظارت‌کننده‌ای باشد یا نباشد توجیه جدی پیدا می‌کند. فعالیت‌های اقتصادی رنگ و بوی عبادی به خود می‌گیرد و پاداش‌های اخروی انگیزه برای فعالیت‌ها را تشدید می‌کند، همچنان که عقوبت‌های سنگین اخروی مرد را از تعرض به حقوق دیگران و ارتکاب جرائم ازجمله جرائم اقتصادی بازمی‌دارد. (انصاری، 1382، ص 21 و 22) از همین رو معادباوری در ایجاد اقتصادی سالم و عاری از مفاسد که نتیجه‌اش رشد و مقاوم‌سازی اقتصاد است، مؤثر است ‌

زهد و پرهیز از حب دنیا: شخصی از امام سجاد (‌ع) در رابطه با زهد پرسید، امام مطالبی را در تبیین زهد بیان کردند و در بخش پایانی کلامشان فرمودند: «بدانید که تعریف زهد در یک آیه از قرآن مجید آمده است که خداوند می‌فرماید: «تا بر آنچه از دست داده‌اید افسوس نخورید و بدان چه به دست شما رسید شاد نشوید.»(جمعی از نویسندگان، بی‌تا، ج 1، ص 122) می‌توان گفت کلام امام در تبیین زهد در عدم وابستگی به دنیا و پرهیز از حب آن خلاصه می‌شود.‌

ایشان در بیان دیگر به یک اثر مهم زهد اشاره می‌کند و می‌فرماید: «خداوندا به من شوق انجام عمل خالص عطا فرما تا در دنیا زهد و بی‌میلی به مادیات آن به من غلبه کند و اعمال نیک را از روی میل و اشتیاق انجام دهم و در اثر مرتکب نشدن گناهان از بیم عذاب تو در امان باشم.»(صحیفه سجادیه، 1386، ص 126)‌

در دیدگاه سید الساجدین (‌ع‌) اثر مهم زهد این است که انسان زاهد اعمال نیک را با میل و اشتیاق انجام می‌دهد، بنابراین زاهد حقیقی در بعد اقتصادی از سویی همه تلاشش را درزمینهٔ کار و تولید صرف می‌کند و هیچ بخشی از نیروی خود را معطل نمی‌گذارد و از سوی دیگر در عرصه مصرف شخصی به هنگام عطا و بهره‌وری خصوصی به‌آسانی از خواست‌های مادی‌اش می‌گذرد و به کمترین بهره برای خود خشنود است؛ چراکه وابستگی به دنیا ندارد. (محمدی ری‌شهری، 1382، ج 1، ص 517)‌

با حاکمیت این روحیه در جامعه، مصرف کم می‌شود، علاوه بر کمک به نیازمندان، پس‌انداز افزایش می‌یابد و توان سرمایه‌گذاری جامعه بالا می‌رود. در این صورت اگر دست‌اندرکاران زمینه لازم را فراهم آورند با تجمیع سرمایه‌های پراکنده می‌توان آن‌ها را در مسیر تولید به کار گرفت که نتیجه‌اش رشد اقتصادی مقبول خواهد بود. (معصومی نیا،1390، ص 46) به علاوه در روایتی امام سجاد (‌ع) رذایلی نظیر: حب ریاست، راحت‌طلبی، جاه‌طلبی، حسد، مال دوستی را منشعب از حب دنیا معرفی می‌کند (کلینی،1362 ‌، ج 2، ص 130) که با حاکمیت روحیهٔ زهد در جامعه این رذایل که عاملی برای رکود اقتصادی است از بین می‌رود.‌

شکرگزاری: سیدالساجدین (‌ع‌) در سفارش به یکی از فرزندانش می‌فرماید: «فرزندم برای نعمتی که خدا به تو بخشیده او را شکر کن و کسی را که سپاست می‌گوید نعمت‌بخش که نعمت را چون سپاس گویی زوالی برای آن نیست و چون ناسپاسی‌اش کنی، پایدار نماند... و سپس امام این آیه را تا پایان تلاوت فرمود: «به یاد آور آنگاه که پروردگارتان آگاهی داد که چون شکر گویید نعمتتان را افزون سازم»» (حر عاملی، 1409 ق، ج 16، ص 313)‌

در بیانات امام زین‌العابدین (‌ع‌) دو اثر مهم اقتصادی برای شکرگزاری عنوان شده و آن پایداری نعمت و افزایش آن است. با توجه به اینکه شکرگزاری دارای سه مرحله قلبی، زبانی و عملی است؛ لذا برای تحقق دو اثر یادشده، هر سه مرحله شکرگزاری به‌ویژه شکر عملی مؤثر خواهد بود؛ چراکه شکر عملی در اقتصاد یعنی استفاده درست از تمام امکانات، فرصت‌ها و توانمندی‌ها برای رشد و سعادت مادی و معنوی جامعه و پرهیز از هدر دادن منابع و عوامل تولید که خود تأثیر مستقیم بر پیشرفت اقتصادی (ایروانی،1390، ص 122) و همچنین تحقق اقتصاد مقاومتی دارد.‌

‌2- فرهنگ‌سازی مدیریت مصرف

امام سجاد در یکی از دعاهای خود اصول مدیریت مصرف را ذکر می‌کند و می‌فرماید: «خدایا مرا از اسراف و زیاده‌روی بازدار و به بخشش و میانه‌روی استوار دار و خوب اندازه نگه داشتن را به من بیاموز و مرا به لطف خود از ولخرجی (تبذیر) نگاه دار... و مالی را که برایم تکبر پدید آورد یا به ستمگری کشاند یا در پی آن به سرکشی افتم (اتراف) از من دور بدار. (صحیفه سجادیه،1386، ص 161)‌

اصول یادشده در این دعا نقش تعیین‌کننده‌ای در اقتصاد و رشدان و نقش زیربنایی را در تحقق اقتصاد مقاومتی ایفا می‌کند که در ذیل این اصول و چگونگی اثر آن را در اقتصاد بیان می‌کنیم.‌

پرهیز از اسراف، تبذیر و اتراف: اسراف به معنای تجاوز از حد در هر فعلی است که انسان آن را انجام می‌دهد. تبذیر به معنای بذر پاشیدن است و به‌طور استعاره به کسی که مال خویش را ضایع می‌کند مبذر گفته می‌شود (راغب اصفهانی، 1412 ق، ص 407 و 113 و 114) و اتراف از واژه ترف به معنای برخورداری از نعمت و مترف به کسی می‌گویند که از لذات و شهوات دنیا برخوردار است. (ابن منظور، 1414 ق، ج 9، ص 17)‌

تعالیم اسلامی برای پرهیز از اسراف، تبذیر و اتراف یک اصل کلی را بیان می‌کند و آن اصل این است که انسان تنها به اندازه نیاز متعارف- نیاز فردی یا نیاز اجتماعی- از امکانات استفاده کند و در همه موارد به رفع نیاز اکتفا کند و به بیشتر از آن طمع نورزد. (حکیمی و دیگران، 1380، ج 4، ص 338)‌

خروج از این اصل کلی مضراتی را برای فرد و جامعه در پی دارد که از آن جمله زیان اقتصادی است که بیش از همه متوجه افراد کم‌درآمد و جوامع عقب‌افتاده و درحال‌توسعه است؛ زیرا گسترش این پدیده موجب می‌گردد تا امکانات و ثروت‌هایی که بایستی در جهت سرمایه‌گذاری در بخش‌های زیر بنایی و تولیدی هزینه گردد به‌سوی زیاده‌روی، مصرف‌گرایی و خرید کالاهای تجملی و بعضاً با مارک خارجی کشانده می‌شود (ایروانی و دیگران، 1389، ص 379) که این موارد مانعی بزرگ بر سر راه اقتصاد مقاومتی است.‌

بخشش و میانه‌روی: سید الساجدین (‌ع‌) از خدای متعال خواستار است تا با دست بخشنده داشتن و میانه‌روی او را استوار و پایدار بدارد؛ چراکه ساماندهی و استواری جسم و جان آدمی و امور فردی و اجتماعی او مرهون رعایت این دو امر است؛ زیرا از یک‌سو نیازهای انسان متنوع است و به دلیل محدودیت‌ها نمی‌تواند تمام آن‌ها را در بالاترین حد برآورده سازد؛ لذا باید در حد اعتدال به آن رسیدگی شود. از سوی دیگر بیشتر امکانات و منابع مادی محدود است و زیاده‌روی گروهی در مصرف، محرومیت دیگران را به همراه خواهد داشت. از جنبه دیگر سلامت و نشاط انسان و پرداختن به ابعاد دیگر زندگی به‌ویژه امور معنوی، نیازمند رعایت اعتدال در مصرف است. (ایروانی و دیگران،1389، ص 106 و 107) همچنین بنا بر روایتی از امام سجاد (‌ع) بخشش و میانه‌روی نعمت را بهتر باقی می‌دارد و به افزون شدن آن از جانب خداوند نزدیک‌تر و برای عافیت (عاقبت) انسان سودمندتر است. (طباطبایی بروجردی،1386، ج 22، ص 252) در بیانی دیگر از ایشان میانه‌روی در حال داشتن و نداشتن مایه نجات معرفی می‌شود. (حر عاملی،1409 ق، ج 21، ص 552) از همین رو بخشش و میانه‌روی عاملی برای پیشرفت و مقاوم‌سازی اقتصاد است.‌

حسن تقدیر (تقدیر معیشت): یکی از شاخصه‌های اصل محدودیت در مصرف، تقدیر در معیشت است که امام (‌ع‌) تعلیم آن را از خداوند متعال خواستار است. این اصل به معنای اندازه داشتن در هزینه و حساب کردن امور زندگی و برقراری هماهنگی میان نیازها و برآورد آن‌هاست. بر اساس رعایت این اصل افراد جامعه اسلامی، تربیتی اقتصادی پیدا می‌کنند، زندگی‌شان با برنامه و منظم می‌شود و مصرف مواد و کالاها در چهارچوب محاسبه و مدیریت انجام می‌گیرد. در قلمرو گسترده‌تر برنامه‌ریزی‌های اقتصادی و نظام تولید و توزیع با تقدیر و محاسبه انجام می‌گیرد. به‌عنوان مثال رعایت اندازه‌گیری و محاسبه در تولید کالا سبب می‌شود تا مقدار توان و کارایی که از آن کالا منظور بوده با ترکیب موادی که در آن به کار رفته هماهنگ باشد. (حکیمی،1388، ص 45-47)‌

‌3- مبارزه با فساد اقتصادی و سرمایه‌داری تکاثری

امام زین‌العابدین(‌ع‌) در ضمن تعلیماتی به زراره می‌فرماید: «ای زراره مردمان در زمان ما 6 گروه‌اند: شیر، گرگ، روباه، سگ، خوک و گوسفند. شیر شاهان جهانند که هریک از ایشان می‌خواهند غالب باشند نه مغلوب. گرگ بازرگانان شمایند که چون چیزی را بخواهند بخرند مذمت می‌کنند و چون بخواهند بفروشند تعریف می‌کنند. روباه آن کسانی هستند که به نام دین نان می‌خورند و آنچه بر زبان می‌رانند در دل ندارند. سگ آن است که در روی مردمان پارس می‌کند و همه از ترس زبانش به اکرام او می‌پردازند. خوک نامردان و همانند ایشان‌اند که به انجام دادن هر کار زشت و ناپسندی پاسخ می‌دهند. اما گوسفند آن کسان‌اند که پشم‌های ایشان را می‌کنند و گوشت‌هایشان را می‌خورند و استخوان‌هایشان را می‌شکنند و آیا گوسفند در میان شیر و گرگ و روباه و سگ و خوک چه می‌تواند کرد.»(مجلسی،1410 ق، ج 64، ص 225)‌

این تعالیم انسانی عالی به‌طور نمادین فساد اقتصادی و اجتماع تکاثری سرمایه‌داری را که حق طبقات پایین جامعه را پایمال می‌کند، در برابر ما مجسم می‌سازد. چنین اجتماعی همه جوامع و زمان‌هایی را شامل می‌شود که روابط فاسد و پیوندهای ظالمانه و بهره‌کشانه در آن حکم‌فرماست و بر گرد محور فزون‌خواهی و سگ‌صفتی در طلب آن بچرخد و حاکمیت مبارزه با سرمایه‌داران و مفسدان متعدی را جدی نگیرد. (حکیمی و دیگران،1380، ج 5، ص 342)‌

چنین جامعه‌ای با کاهش سرمایه‌گذاری و درنتیجه کاهش رشد اقتصادی روبه‌رو خواهد شد. فساد مالی در این جامعه فعالیت‌های سرمایه‌گذاری و اقتصادی را از شکل مولد آن به‌سوی رانت‌ها و فعالیت‌های زیرزمینی سوق می‌دهد. به علاوه باعث پرورش سازمان‌های وحشتناکی مانند مافیا می‌شود. فساد گسترده و فراگیر در چنین جامعه‌ای یکی از نشانه‌های ضعف حاکمیت است و عملکرد ضعیف حاکمیت می‌تواند روند رشد و توسعهٔ اقتصادی را رو به تحلیل برد. (محنت‌فر، 1387، ص 3)‌

در چنین جامعه‌ای خزانهٔ یک کشور که باید صرف مردم، ساخت پل، راه، سد، آب‌رسانی و آباد کردن روستاها و سامان دادن به زندگی مردم شود به جیب یک نفر یا یک جمع خاص می‌رود. (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اقشار مردم،19/10/1380) از همین رو نابرابری درآمد و افزایش فقر و بی‌اعتمادی مردم به نظام و مسئولین ایجاد می‌شود که یکی از موانع بزرگ تحقق اقتصاد مقاومتی است.‌

‌4- توجه به اشتغال و کسب درآمد حلال

توجه و اهتمام امام سجاد (‌ع‌) به کار و تلاش تا آنجا بود که به آن به‌عنوان یک مسئولیت الهی نگاه می‌کردند و می‌فرمودند: «اگر در برابر معاش و ساماندهی زندگی خانواده‌ام و دیگران مسئول نبودم هیچ گاه سر از عبادت خدا برنمی‌تابیدم.» (نوری، 1408 ق، ج 1، ص 126) به علاوه عملکرد امام (‌ع) در زندگی نیز بر اهتمام و توجه ایشان به کار و فعالیت دلالت دارد، ازجمله اینکه به هنگام صبح در طلب روزی از منزل خارج می‌شد. (مجلسی،1404 ق، ج 16، ص 138) افزون بر تأمین زندگی خویش بخش عظیمی از آسیب‌ها و کمبودها را ترمیم می‌کرد و زندگی دیگران را ساماندهی می‌نمود. به‌عنوان مثال: صد خانواده فقیر مدینه را سرپرستی می‌کرد، پانصد اصله نخل داشت، هزار بنده را با اموال خویش خریداری و آزاد ساخت. همان‌طوری که مشخص است انجام این کارها توانایی مالی بسیاری را می‌طلبد که آن حضرت از اهتمام ویژه به کار و آبادگری و سازندگی به دست آورده بود. (جمعی از نویسندگان، بی‌تا، ج 1، ص 204)‌

این همه توجه به کار و تلاش از آن جهت است که آثار مثبت فراوانی دارد که بارزترین آن اثر اقتصادی است. در بعد فردی اشتغال باعث بی‌نیازی از دیگران و رفع فقر می‌شود و به دنبال آن در بعد اجتماعی نیز وقتی همه افراد جامعه با توجه به استعداد، ذوق، سلیقه، توان علمی و سایر شرایط فردی و اجتماعی خود کار و شغلی را در پیش گرفتند و مسئولیتی را پذیرفتند، ضمن تأمین منافع خود و خانواده‌هایشان نیازهای جامعه نیز برطرف می‌گردد. (خلیلیان اشکذری، 1381، ص 96.)‌

امام سجاد (‌ع‌) علاوه بر تأکید بر کار و تلاش به حلال بودن درآمد نیز بسیار تأکید می‌کردند. ازجمله اینکه در مناجات با خداوند می‌فرمود: «روزی حلال خود را بر من گسترش ده»(کلینی،1362، ج 2، ص 553) و در دعایی دیگر فرمود: «روزی مرا از راه حلال به من برسان»(صحیفه سجادیه، 1386، ص 161) و در بیانی دیگر با توصیف ویژگی‌های اولیای خدا یکی از این خصوصیات را کسب روزی حلال و آن را از عوامل افزایش برکت معرفی می‌کند و می‌فرماید: «اولیای خدا...اگر...روزی حلال و طیب پروردگار را با کوشش به دست آورند و سپس حقوق واجبی را که بر عهده دارند بپردازند، در این صورت ایشان از کسانی هستند که خدا به کسب و کارشان برکت می‌دهد»(حکیمی و دیگران،1380، ج 5، ص 564)‌

بنابراین با کار و تلاش و کسب درآمد حلال علاوه بر اینکه زمینه رشد اقتصادی فراهم می‌شود، برکت در نعمت و کسب و کار افزون می‌گردد، از بسیاری از مفاسد اقتصادی نظیر کم‌فروشی، گران‌فروشی، ربا و...جلوگیری می‌گردد.‌/9314/ی702/س

ادامه دارد...

زهره مرادیان

منابع

‌1.‌        امامی محمد (1392)، استفاده بهینه در آموزه‌های اسلامی و نقش آن در اقتصاد مقاومتی، میراث طاها، پیش‌شماره 2.‌

‌2.‌        انصاری جعفر (1382)، مبانی اقتصاد از دیدگاه قرآن، معرفت، ش 66.‌

‌3.‌        ایروانی جواد (1390)، اخلاق اقتصادی از دیدگاه قرآن و حدیث، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی، چاپ دوم.‌

‌4.‌        ایروانی جواد و دیگران (1389)، اصلاح الگوی مصرف از نگاه اسلام، مشهد: دانشگاه رضوی،.‌

‌5.‌        بروجردی طباطبایی حسین (1386)، جامع احادیث شیعه، تهران: فرهنگ سبز. ‌

‌6.‌        ابن منظور ابوالفضل (1414 ق)، لسان العرب، بیروت، لبنان: دارالفکر، چاپ سوم.‌

‌7.‌        بیانات مقام معظم رهبری در اجتماع کارگران و کارخانه‌های تولیدی دارو پخش،10/2/91.‌

‌8.‌        بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اقشار مردم،19/10/1380‌

‌9.‌        بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از پژوهشگران و مسئولان شرکت‌های دانش‌بنیان، 8/5/1391‌

‌10.‌      بیانات مقام معظم رهبری در دیدار رئیس‌جمهور و اعضای هیئت دولت،2/6/91.‌

‌11.‌      جمعی از نویسندگان (بی‌تا)، دانشنامه امام سجاد علیه‌السلام، بی‌جا، پایگاه تخصصی عاشورا.‌

‌12.‌      حرانی ابن شعبه (1404 ق)، تحف العقول، ترجمه بهراد جعفری، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم.‌

‌13.‌      حر عاملی محمد بن حسن (1409 ق)، وسائل الشیعه، قم، آل البیت.‌

‌14.‌      حسینی جلالی محمدرضا (1382)، جهاد امام سجاد (‌‌)، ترجمهٔ موسی دانش، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.‌

‌15.‌      حکیمی محمد (1388)، امام رضا (‌‌)، زندگی و اقتصاد، مشهد: به نشر.‌

‌16.‌      حکیمی محمدرضا و دیگران (1380)، الحیاه، ترجمه احمد آرام، تهران: فرهنگ اسلامی.‌

‌17.‌      خانباشی محمد (1393)، رویکرد فرهنگی – اجتماعی به مفهوم اقتصاد مقاومتی، کار و جامعه، ش 171.‌

‌18.‌      خلیلیان اشکذری محمد جمال (1390)، شاخص‌های توسعهٔ اقتصادی، قم: موسسه امام خمینی.‌

‌19.‌      خلیلیان اشکذری محمد جمال (1381 ش)، فرهنگ اسلامی و توسعهٔ اقتصادی، قم: امام خمینی.‌

‌20.‌      راغب اصفهانی محمد (1412 ق)، مفردات الفاظ قرآن، لبنان، سوریه، دارالعلم.‌

‌21.‌      صابری یزدی علیرضا (1375)، الحکم الزاهره، ترجمه محمدرضا انصاری، قم: تبلیغات اسلامی، چاپ دوم.‌

‌22.‌      صحیفه سجادیه (1386)، ترجمه حسین استاد ولی، قم: الهادی، چاپ سوم.‌

‌23.‌      صدوق محمد (1382)، خصال، ترجمه یعقوب جعفری، قم: نسیم کوثر.‌

‌24.‌      طباطبایی محمدحسین (1407 ق)، المیزان: ترجمهٔ محمدباقر موسوی همدانی، قم: جامعه مدرسین.‌

‌25.‌      طوسی محمد بن حسن (1414 ق)، امالی، قم: دارالثقافه.‌

‌26.‌      قرائتی محسن (1386 ش)، معاد، تهران، درس‌هایی از قران، چاپ چهارم.‌

‌27.‌      کلینی محمد بن یعقوب (1362)، اصول کافی، تهران، دارالکتاب الاسلامیه، چاپ دوم.‌

‌28.‌      مجلسی محمدباقر (1410 ق)، بحارالانوار، تهران: دارالکتب الاسلامیه.‌

‌29.‌      مجلسی محمدباقر (1404 ق)، مرآه العقول فی شرح اخبار آل الرسول، تهران: دارالکتب الاسلامیه.‌

‌30.‌      محبی فاطمه، زهره سمیعی (1380)، آسیب‌شناسی اجتماعی زنان (بحران ازدواج) کتاب زنان، ش 13.‌

‌31.‌      محمدی ری‌شهری محمد (1382)، توسعهٔ اقتصادی بر پایهٔ قرآن و حدیث، ترجمه ابوالقاسم حسینی، قم: دارالحدیث.‌

‌32.‌      محنت‌فر یوسف (1387 ش)، فساد اقتصادی و چگونگی مبارزه با آن در فرایند توسعهٔ اقتصادی، همایش اقتصاد اسلامی و توسعه 18 و 19، بی‌جا..‌

‌33.‌      معصومی نیا، غلامعلی (1390)، اخلاق معیشت، پژوهش‌نامه اخلاق، ش 12.‌

‌34.‌      معصومی نیا غلامعلی (1386)، اخلاق اقتصادی (مبانی بینشی، آموزه‌ها و آثار)، اقتصاد اسلامی، ش ۲۶.‌

‌35.‌      معصومی نیا غلامعلی (1391)، محمدهادی سبحانیان، تأثیر ارزش‌های اخلاقی اسلام بر تخصیص اقتصادی، اقتصاد اسلامی، ش 48.‌

‌36.‌      مهدوی عادلی محمدحسین (1380)، نقش فرهنگ اسلامی در راه رسیدن به استقلال اقتصادی و استغنای صنعتی، مجموعه مقالات فارسی دومین مجمع بررسی اقتصاد اسلامی (عدالت اجتماعی و توسعه)، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. ‌

‌37.‌      میرمعزی حسین (1391)، نظام اقتصادی اسلام و مبانی اهداف، اصول رهبری و اخلاق، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ دوم.‌

‌38.‌      نراقی احمد (۱۳۹۲)، معراج السعاده، قم، آیین دانش، چاپ سوم.‌

‌39.‌      نوری حسین (1408 ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت لبنان: آل البیت.‌

‌40.‌     هاشمی محمود (1372)، مشخصات اقتصاد اسلامی، مجموعه مقالات فارسی دومین مجمع بررسی‌های اقتصاد اسلامی (کلیات اقتصاد اسلامی)، زیر نظر محمد واعظ زاده خراسانی، مشهد: آستان قدس رضوی.‌