گزارشی از نشست علمی نقد شبهات توسل

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نشست علمی «نقد شبهات توسل» از سلسله نشست های «شناخت و نقد سلفیه» از سوی مرکز تخصصی ائمه اطهار(ع) در سالن نشست های علمی این مرکز برگزار شد.

سخنران اصلی این نشست حجت الاسلام والمسلمین سید مهدی علیزاده موسوی استاد حوزه و دانشگاه و رییس میز وهابیت شناسی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم بود، دبیری علمی نشست را نیز حجت الاسلام ابراهیم رضایی پژوهشگر مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) برعهده داشت.

سه جریان ضربه زننده به اسلام

دبیر علمی نشست در ابتدا با بیان این که در قرون اخیر سه جریان ضربه سهمگینی به پیکره جریان اسلام زدند، ابراز داشت: یکی از این جریان ها بابی گری بود که در دوران قاجار به اوج قدرت رسیدند و تلاش های امیرکبیر نیز برای مقابله با این جریان اثر گذار نبود و از طرف دیگر در شبه قاره هند که قطب مسلمانان شکل می‌ دهد جریان قادیانیه نیز رشد و نمو زیادی پیدا کرد.

وی افزود: جهان عرب نیز بی نصیب از این توطئه ها نماند و بدعتی به نام وهابیت شکل گرفت که ناشی از بدعت دیگری به نام سلفیه است؛ رابطه بین سلفیه و وهابیت عموم و خصوص مطلق است.

رابطه بین سلفیه و وهابیت

پژوهشگر مرکز تخصصی ائمه اطهار(ع) خاطرنشان کرد: سلفیه یک واحد کلان است که تمام جریان ها و گروه های سلفی را دربر می‌ گیرد که یکی از مصادیق آن وهابیت است که جریان اصلی ضد شیعی به شمار می‌ رود.

وی با تأکید بر این که این دو از نظر اعتقادی و سیاسی با هم اختلاف دارند، عنوان داشت: امروز وهابیت تکفیری تلاش می کند همه گروه های سلفی را زیر پرچم خود گرفته و همه را با هم متحد کند که نکته ای قابل دقت است.

حجت الاسلام رضایی بیان داشت: ما یک سلفیه معاصر و یک سلفیه سنتی داریم که این دو را باید از هم جدا کرد، چراکه این دو هرچند در مبنا و اصول متحد هستند ولی اختلافاتی دارند؛ از آنجایی که در طول زمان سلفیه معاصر شکل گرفت، اگر بخواهیم سلفیه معاصر را بشناسیم باید سلفیه کلاسیک و سنتی را با دقت بشناسیم.

پنج چالش مهم پیش روی جریان های سلفی

وی تصریح کرد: امروز سلفی گری معاصر پنج چالش مهم دارد، یکی ابهام در مفهوم سلفی گری است، یعنی یک تعریف دقیق در مورد سلفی گری معاصر در بین خود این جریانات پیدا نمی کنید؛ نکته دوم اختلاف در مبانی سلفی گری و چالش سوم بحران مشروعیت سلفی است، یعنی اگر قبلا در قالب شبهات حمله می‌ شد امروز به اصل سلفی گری حمله می‌ شود و زیر سؤال می‌ رود و نقد و بررسی می‌ شود.

استاد حوزه علمیه در ادامه بیان داشت: گرایش های مختلف سلفی گری به عنوان این که یک واحد بسیط و منسجم نیستند و زیرشاخه های متعددی دارند که با یکدیگر اختلاف دارند، باید خیلی دقیق و به صورت کامل شناخته شوند.

وی تأکید کرد: چالش پنجم تضادی است که بین سلفی گری و مدرنیسم وجود دارد، به طور کلی رسالت ما حوزویان این است که به سمت حوزه های تحقیقاتی در زمینه سلفیه همت خود را جمع کنیم تا راهکارها و راهبردهای مناسب در مقابل سلفیه داشته باشیم.

پژوهشگر مرکز تخصصی ائمه اطهار(ع) خاطرنشان کرد: بررسی استعداد بالقوه در مقابل سلفی، کشف منابع درآمدی سلفیه، بررسی سناریوهایی که آنها در آینده مقابل ما خواهند داشت و رصد آثار و تألیفات سلفیه از مهمترین موضوعات به شمار می‌ رود.

وی با تأکید بر این که شناخت جامع و کامل جریان های تکفیری امری لازم و ضروری است، ابراز داشت: یکی از عرصه های مهم در این حوزه شبهه شناسی و نقد شبهات سلفیه است که این جلسه نیز به همین خاطر تشکیل شده و مهمترین شبهات سلفیه در حوزه «توسل» به بحث و نظر گذاشته می‌ شود و در ادامه چهار جلسه دیگر نیز در این راستا تشکیل می‌ شود.

شش حوزه مهم در ارتباط با سلفیه

در ادامه این نشست حجت الاسلام والمسلمین علیزاده موسوی در این نشست با بیان این که در ارتباط با سلفیه باید به شش حوزه مهم توجه داشت، گفت: این بخش ها تبار و تاریخ، عقاید، شبهات، جریان شناسی، شخصیت شناسی و منبع شناسی و بخش منهج شناسی یا معرفت شناسی است.

وی افزود: واقعیت این است که باید از کلی گویی خارج شویم و مباحث را ریز و دقیق تر ورود کنیم و صبغه علمی آن را پررنگ تر کنیم از این رو به توسل می‌ پردازیم که قلب و کانون اندیشه سلفی و وهابیت است به ویژه این که این مسأله متأسفانه به برخی از گروه های اهل سنت تسری پیدا کرده و بخش عمده ای از اهل سنت را نیز درگیر خود کرده است.

حجت الاسلام والمسلمین علیزاده موسوی عنوان کرد: برخی سنی هایی که گوشت مجلس امام حسین(ع) را تبرک می‌ دانستند امروز می‌ گویند چون ذبح برای امام حسین(ع) لغیرالله است پس گوشت نجس است و از خوردن آن امتناع می‌ کنند یا برخی قائل به زیارت قبور نیستند؛ بدتر این که این فکر به تشیع نیز در حال رسوخ است و می‌ گویند وقتی خدا از رگ گردن به ما نزدیک تر است چرا باید سراغ اهل بیت(ع) برویم؟.

وی با تأکید بر این که اندیشه گروه های سلفی شیعی از دوران نجم آبادی شروع شده است، گفت: این جریان امروز در گروه هایی تبلور پیدا کرده است و همچنین وهابیت تلاش بسیار زیادی می‌ کند که در حوزه های مختلف ما را به بازی بگیرد از این رو استغاثه و دعا و ذبح و قسم و تبرک را از توسل جدا کرده و برای هریک فایل جدایی باز می‌ کند.

دلیل تمرکز و تدقیق بر مسأله توسل

استاد حوزه و دانشگاه در ادامه بیان داشت: تمرکز این جلسات بر توسل به این دلیل است که تمام این مسائل از تبرک و زیارت و استغاثه و دعا و نذر و قسم زیر مجموعه بحث توسل است و خارج از توسل نیست؛ اگر می‌ بینیم در فازهای مختلف این مباحث مطرح می‌ شود این کاری است که وهابیت با ما کرده و ما نیز در این حوزه های مختلف بازی می‌ کنیم و باید یک روش ثابت نسبت به تمام این ها دقت نظر داشته باشیم.

وی تصریح کرد: با این پیش فرض به دنبال این هستیم که یک تقریری از توسل ارائه بدهیم که به نوعی شمولیت برای تمام این حوزه ها داشته باشد؛ یعنی کار را به جایی برسانیم که بحث استغاثه و اموات و متغیرهایی مثل حیات و ممات نیز در این حوزه سامان بگیرد.

حجت الاسلام والمسلمین علیزاده موسوی با اشاره به این که توسل و شفاعت و مباحث این چنینی همگی مشروعیت دارد؛ ابراز داشت: تا قرن هفتم نمی بینید کسی با این مسأله مخالفت داشته باشد، حتی مثل احمد بن حنبل که او را امام سلفیه می‌ دانند ـ هرچند ما قبول نداریم ـ نمی بینیم که ورود به این حوزه کرده باشد، یعنی این که بگوید اگر توسل به غیر خدا کردید مشرک هستید و اگر صحبتی بوده صرفا در حوزه فقه و میزان مشروعیت بوده است.

دلیلی روشن بر صحت توسل

وی تأکید کرد: آنها می‌ گویند اگر قرار بود این ها مشروع باشد باید از صحابه و تابعین دلایلی می‌ داشتیم در حالی که باید گفت وقتی تا قرن هفتم قبرستان ائمه بقیع دارای قبور است و همه متوسل می‌ شوند دلالت بر این می‌ کند که آن قدر زیارت و توسل بدیهی بوده که کسی نسبت به آن شکی نداشته و وقتی ابن تیمیه در قرن هفتم تفسیر ثلاثی از توحید ارائه می‌ دهد او باید دلیل ارائه بدهد.

رییس میز وهابیت شناسی دفتر تبلیغات اسلامی در ادامه خاطرنشان کرد: به علاوه این که دلایل محکمی در طول دوران تاریخ اسلام نیز بر این مسأله وجود دارد که از جمله آنها زیارتی است که جابربن عبدالله انصاری از قبر امام حسین(ع) در روز اربعین داشته است.

وی با بیان این که باید در دو حوزه مباحث توسل بررسی شود، گفت: حوزه اول بررسی شرک بودن یا شرک نبودن توسل است، بحث از شرک بودن یا نبودن توسل جای آن در مبانی اعتقادی است یعنی ابتدا تعریف خودمان و وهابیت را از مفهوم توحید ارائه می‌ دهیم و به این نتیجه برسیم که بحث توسل زیر مجموعه توحید عملی قرار می‌ گیرد.

حجت الاسلام والمسلمین علیزاده موسوی ابراز داشت: آنها استغاثه را زیر مجموعه توحید عملی و توسل را زیر مجموعه توحید عبادی قرار می‌ دهند، بحث اطاعت را نیز با توحید در اطاعت در تضاد می‌ دانند در حالی که همگی به یک منشأ واحد بر می‌ گردد.

خضوع و خشوع بدون نیت پرستش شرک نیست

وی افزود: بنابراین هنگامی که بحث از شرک بودن یا عدم شرک توسل است بحث در مبانی است، از این رو باید انواع توحید را بشناسیم و ثابت کنیم که توسل شرک نیست، چون توسل یک صورت و یک سیرت دارد؛ صورت آن نهایت خضوع و خشوع است ولی  سیرت آن همان نیت عبادت و نیت پرستش است بنابراین اگر کسی خضوع و خشوع کرد اما نیت پرستش نداشت عبادت نیست، حال آیا باز هم مشروع هست یا خیر؟ این بحث باید در مرحله دوم بررسی شود.

حجت الاسلام والمسلمین علیزاده موسوی عنوان کرد: توسل از امور توقیفی و تعبدی است به این معنا که خود شارع باید آن را تأیید کرده باشد، بحث ما در این جلسات پیرامون مشروعیت توسل است و در باب مشروعیت چند بحث وجود دارد؛ اولین بحث مفهوم شناسی توسل است.

وی با تأکید بر این که محور دوم در این بحث موضوع قدرت است، گفت: این قدرت باید ماهیتش بحث شود چون فرد متوسل باید به قدرت متوسل شونده اعتقاد پیدا کرده باشد، بعد از این مباحث باید در مصادیق وسیله ورود کنیم، این وسیله گاهی افعال، گاهی مفاهیم، گاهی افراد و اشخاص و گاهی اشیاء هستند.

لزوم بررسی ادله قرآنی و روایی توسل

استاد حوزه و دانشگاه در ادامه بیان داشت: در تمام این موارد باید ادله قرآنی و روایی را بررسی کنیم، اگر می‌ گوییم مشروعیت صفات و اسماء، در کجا به آن استناد شده است؟ یا کجا به توسل افعال استناد شده؟ یا در مورد توسل به اشخاص آیا فقط در دوران حیات امکان دارد یا در دوران ممات هم این بحث را خواهیم داشت؟

وی تصریح کرد: اولین بحث ما در حوزه مفهوم شناسی است، در این باره یک واژه وثیق و نزدیک به آن داریم و آن بحث «وسیله» است که در قرآن هم آمده است هرچند واژه توسل در کتاب الله نیامده است؛ واژه «توسل» در کتیبه هایی که در جنوب عربستان از چند هزار سال پیش یافت شده نیز به کار رفته و به معنای پیش کش کردن برای جلب خشنودی است.

حجت الاسلام والمسلمین علیزاده موسوی با اشاره به این که «توسل» در لغت در سه معنا به کار رفته است، گفت: معنای اول نزدیکی به شیء یا شخصی با واسطه شیء یا شخصی دیگر، معنای دوم توسل، شفاعت است و گاهی به معنای سرقت و دزدی مخفیانه نیز آمده است.

وی تأکید کرد: در مجموع توسل از مصدر باب تفعل از معنای اخذ و گرفتن است یعنی اتخاذ به وسیله ای برای نزدیکی به شخصی برای رسیدن به مقصودی است و گاهی هدف نفس تقرب است و معمولا هم به صورت التزامی معنای درخواست هم دارد.

ارتباط دو واژه «توسل» و «وسیله»

رییس میز وهابیت شناسی دفتر تبلیغات اسلامی در ادامه خاطرنشان کرد: پرکار برد ترین واژه ای که ارتباط با بحث توسل دارد، واژه «وسیله» است؛ اولا تقرب و تلاش برای نزدیکی به چیزی با عنصر رغبت است بر خلاف «توصل» که تلاش برای نزدیکی به چیزی بدون رغبت است و بین این دو عموم و خصوص مطلق برقرار است.

وی با بیان این که معنای وسیله هرچیزی است که موجب تقرب به چیزی دیگر شود، گفت: وسیله همچنین به معانی از جمله مطلق نزدیکی، طلب، حاجت، نزدیکان و بستگان، پیوستگی، منزلت و جایگاه، درجه و مقام نیز به کار رفته است.

حجت الاسلام والمسلمین علیزاده موسوی ابراز داشت: رابطه تنگاتنگی بین معنای اصطلاحی و لغوی توسل وجود دارد، هنگامی که توسل در لسان مشرعین قرار می‌ گیرد با عنایت به معنای لغوی است و وسیله هم ابزار تقرب نامیده شده است و تفاوت آن با معنای لغوی این است که در معنای اصطلاحی تلاش برای نزدیکی به خدا است یعنی اتخاذ وسیله ای برای نزدیکی به خدا، بنابراین بین معنای لغوی و اصطلاحی وسیله و توسل رابطه عام و خاص مطلق وجود دارد.

تعریف دقیق توسل

وی افزود: تعریفی که از مفهوم «توسل» می‌ توان ارائه کرد این است که هرگونه تلاش برای تقرب به خدا که با هدف نفس تقرب به خدا یا درخواست و طلب از او است، بر اساس این مطلب باید گفت «توسل» چند ویژگی پیدا می‌ کند.

حجت الاسلام والمسلمین علیزاده موسوی عنوان کرد: اولین ویژگی این است که توسل و وسیله لازم و ملزوم یکدیگر هستند، دوم این که در معنای اصطلاحی توسل، تقرب و نزدیکی به خدا نقش اساسی دارد که در زیارت جامعه کبیره هم این مطلب را مشاهده می‌ کنید.

وی ابرازداشت: بحث سوم این است که با عنایت به ویژگی اول در حقیقت ما به هرگونه توسل جستن را توسل اطلاق می‌ کنیم هرچند ممکن است مشروع نباشد، مثل این که دیده می‌ شود برخی به یک پیر در منطقه متوسل می‌ شوند.

استاد حوزه و دانشگاه در ادامه بیان داشت: ویژگی چهارم این است که وسیله ای مشروع است که حتما مورد تأیید خداوند باشد، یعنی چون توسل توقفی است باید دلیلی از سوی شارع برای مشروعیت آن داشته باشیم با این که وسائل واهی غیر مشروع نیز شامل معنای اصطلاحی می‌ شود.

وی تصریح کرد: امروز هجمه های وهابیت به این دلیل است که مصادیق توسل خیلی توسعه پیدا می‌ کند، نکته پنجم روش در بحث توسل است؛ به عنوان نمونه شما می‌ خواهید تقرب به خدا پیدا کنید، پیامبر را وسیله قرار می‌ دهید که روش وسیله قرار دادن پیامبر متنوع است مثل عزاداری، حفظ روایات، مولد النبی و سرود خوانی.

حجت الاسلام والمسلمین علیزاده موسوی با اشاره به این که در حوزه روش هم بحث مشروع و غیر مشروع مطرح می‌ شود، عنوان کرد: همین روش جایی که با مناسک فقهی و آموزه های دینی در تضاد باشد نا مشروع می‌ شود مثل این که دیده می‌ شود برخی اصوات و خواندن ها با آلات موسیقی تند در ارتباط با اهل بیت(ع) به کار گرفته می‌ شود.

هدف اصلی متوسل، قرب الی الله است

وی تأکید کرد: در آموزه توسل فرد برای نزدیکی به وسیله تلاش می‌ کند، اما ورای این هدف نزدیکی به خدا وجود دارد به همین دلیل است که ما سراغ زیارت امام رضا(ع) می‌ رویم ولی کاری به قبر مأمون نداریم چون می‌ گوییم این فرد جایگاه و شأن منزلت والایی نزد خدا دارد.

رییس میز وهابیت شناسی دفتر تبلیغات اسلامی در ادامه خاطرنشان کرد: در توسل عنصر رغبت و علاقه حتما وجود دارد و با نوعی عشق و علاقه و محبت نسبت به فرد گره خورده است؛ توسل انواعی دارد ولی آن قدر از سوی وهابیت بر علیه آن تبلیغ شده که صرفا ذهن ما سمت توسل به اهل بیت(ع) می‌ رود.

وی با بیان این که اگر مشروعیت توسل به اهل بیت(ع) روشن شود بقیه توسل های مشروع نیز ثابت می‌ شود، گفت: وقتی تمام این موارد تبیین شود پررنگ شدن توسل به اشخاص از حساسیت کمتری برخوردار می‌ شود.

حجت الاسلام والمسلمین علیزاده موسوی ابراز داشت: بحث بعدی این است که مقصود ما از توسل امور مختلفی است، گاهی آمرزش گناهان، گاهی رسیدن به حوایج دنیوی و گاهی رهایی از گرفتاری ها و شدائد و بیماری ها است، اما در تمام این موارد عنصر تقرب به خدا وجود دارد.

اجزای چهارگانه توسل

وی اضافه کرد: با توجه به این مطالب اجزای توسل چهار مورد می‌ شود، اول انسانی است که می‌ خواهد متوسل شود، دوم وسیله و ابزار است، سوم روشی است که به کار گرفته می‌ شود و چهارم خود خدای متعال است که هریک از این چهار حوزه شرایطی دارد مثل این که انسان باید مؤمن باشد یا وسیله و روش چیزی است که مشروع باشد.

استاد حوزه و دانشگاه با بیان این که شاه بیت توسل بحث توسل مشروع است، گفت: نگاه و منظر علمای اسلامی اعم از اهل سنت و ماتوریدی و اشاعره را بفهمیم، در قرآن کریم دو بار واژه توسل به کار رفته است یکی آیه 35 سوره مائده است که می‌ فرماید: «یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله وابتغوا الیه والوسیله» که همگی علمای اسلامی از این وسیله تعبیر به ابزار تقرب به خدا کرده اند.

وی در پایان خاطرنشان کرد: ان شاءالله در جلسات آینده بیشتر به کتاب هایی که از سوی سلفیه در نقد توسل نوشته شده می‌ پردازیم و آیات مشروعیت توسل را نیز مورد بحث قرار خواهیم داد.

یادآور می‌ شود، در پایان این جلسه محفل پرسش و پاسخ بین حاضران و حجت الاسلام والمسلمین علیزاده موسوی برپا شد.

گفتنی است، جلسات نقد شبهات توسل به همت مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) در پنج جلسه برگزار و به افراد شرکت کننده در این دوره مدرکی اعطا می‌ شود./1330/پ200/ج