حج و ظرفیت خودسازی

به گزارش خبرگزاری رسا، اولین گام در آمادگی برای انجام هر کار و عملی، شناخت آن عمل است . لذا باید در اولین گام با محتوای فریضه حج آشنا شد. حج یکی از اصلی ترین شعائر دین مبین اسلام و منعكس‌كنندة ابعاد اعتقادی، اجتماعی، سیاسی و عبادی آن است. خداوند در قرآن کریم از منافع حج برای مسلمانان یاد می‌كند. در یادداشت پیش رو به تبیین اجمالی اصلی ترین منفعت حج که "خودسازی" است می پردازیم.

 ظرفیت حج در ‌خودسازی انسان

قرآن یكی از اهداف و فلسفه‌های حج را مشاهدة منافع ذكر كرده است. (حج: 27 و 28) که هر گونه منفعت؛  اعم از مادی و معنوی، فردی و اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، دنیوی و اخروی را فرا می‌گیرد.

بدیهی است مهم ترین  منفعت حج؛ منفعت اخروی این فریضه الهی است كه همان نزدیکی به ساحت قدس الهی است؛ چرا که سفرحج به معنای بریدن از غیر خدا و رسیدن به غایت هستی است. از این رو حج بزرگترین تمرین توحید و یگانه پرستی به شمار می آید.

بر این اساس می‌توان معنویت را از روشن ترین مظاهر مناسک حج دانست. در تمامی اعمال و مناسک حج از نیت و تلبیه گرفته تا پوشیدن لباس احرام و طواف گرد کعبه و ... روح معنویت و الهی نهفته است.

امیرالمومنین علی علیه السلام درباره ظرفیت خودسازی حج  می‌فرمایند:  وَتَمْحِیصاً بَلِیغاً... (خطبه 192) و خداوند سبحان حج را.. برای پاک‌سازی و خالص شدن قرار داد.» در واقع می‌توان گفت حج صحنه آزمایش است که به خودسازی مسلمان و پاک‌سازی درونی و خالص شدن اعمال و نیات او می انجامد.

مقام معظم رهبری نیز، حج را جای زهد و ریاضت و محل عبودیت و خارج شدن از گناه و نزدیک شدن به خدا و دوره کوتاهی از ریاضت شرعی و بهترین زهد و سلم و حلم و برخی خلقیات پسندیده دیگر می‌دانند.

به درستی می‌توان گفت مناسک حج در حوزة اخلاق و رفتار متمرکز است تا زمینة لازم را در جهت خودسازی و نیز رعایت حقوق دیگران فراهم آورد. حجاج با اجتناب از هرگونه ظلم به خود و دیگران تمرین خودسازی می‌كنند.

تاثیر حج بر روح  و نفس

«نسک» به معنای پاک و پاکیزه کردن و عبادت است ؛ اصولًا بدین سبب به اعمال حج «مناسک» می‌گویند که این اعمال موجب پالایش نفس می‌گردد. برخی از ابعاد معنوی حج عبارتند از:

1.رام شدن نفس:

سالكان طریق عبودیت و بندگی معتقدند كه عبادات از نظر خاصیت اثرگذاری در روح و تكمیل نفس متفاوتند؛ بعضی اثر تطهیر و تخلیه دارند و بعضی موجب تزئین و تحلیه جان می‌شوند، برخی از فضای روح بشر رفعِ ظلمت می‌كنند و بعضی نور و صفا جلب می‌نماینداما امتیاز عبادت حج در میان انواع عبادات این است كه جامع‌الأمور است. در حج انفاق مال، دورافتادن از اهل و عیال، جداشدن از آسایش الفت‌گرفته در وطن، تعطیل‌كردن كسب و كار و مشاغل زندگی مادی، تحمل رنج سفر، معاشرت با افراد گوناگون و امثال آن است كه در پاك‌كردن دل انسان از پلیدی كبر و نخوت و خودخواهی و رام‌ساختن گردن‌كشان و خاضع‌كردن نافرمانان، فوق‌العاده مؤثر است. (سیدمحمد ضیاء‌آبادی، حج برنامه تكامل، ص 46)

2. رشد اخلاقی

در حج به جز قصد قربت که تمامی اعمال حج آکنده از آن است، حاجی باید شرایط دیگری را نیز رعایت کند. این شرایط عمدتاً اخلاقی و رفتاری است. پس کسی که- در آن ماه‌ها- حج می‌گزارد بداند که در اثنای حج به رفث، فسوق و جدال نزدیک نشود.  چرا که حج جایی برای ارتکاب چنین اعمالی نیست.

اصولًا مکان‌های مقدسی که در آن اعمال حج انجام می‌گیرد، محیط هایی است با امنیت. امنیت برای همگان. برای حیوانات و روییدنی‌ها. حتی بدن انسان نسبت به تصرفات غیر مجاز خود انسان امنیت دارد و در فقه تفصیل این تصرفات توضیح داده شده است. انسان نمی‌تواند بدن خود را بیازارد و امنیت و آرامش او را از بین ببرد. .( آثار تربیتی و فرهنگی حج، مقاله 6، دوره 19، شماره 73، پاییز 1389، صفحه 1-1)

این مجموعه شرایط و دستوراتی که حاجی باید در مناسک حج رعایت کند به نوعی در او حصار اخلاقی ایجاد می کند.  در واقع مجموعه اعمال و مناسک حج به گونه‌ای طراحی شده که حاجی را در مسیر تحوّل درونی قرار می دهد، اگر چه درجات این تحوّل به میزان آمادگی انسان و ظرفیت وجودی او بستگی دارد.

3. انقطاع از غیر خدا

بالاترین لذت معنوی برای انسان؛ بریدن از غیر خداوند و توجه کامل به مبدا و غایت هستی است. این مسئله همواره آرزوی اولیای الهی و بندگان پاک و خالص خدا بوده است. انقطاع از غیر خداوند دارای مراتب بسیاری است و مرتبه کامل آن، در معصومین (علیهم السلام) می باشد و سفر حج، زمینه ساز انقطاع کامل از غیر خداست.

4. یادآوری مرگ

پوشیدن دو قطعه ساده لباس سفید و دور کردن زیور ها و جدا شدن از دلبستگی های دنیا سفر معنوی حج را از جهاتی یادآور سفر مرگ کرده است. قلب و دل انسان بر اثر اشتغال به امور دنیوی دچار زنگار غفلت شده و یاد مرگ می تواند زداینده این آلودگی ها باشد .

5. مبارزه با خودپرستی

فواید و برکات این سفر معنوی, مبازره با روز مرگی و بیرون آمدن از تکبر و خودپرستی  است. دقت در احكام گوناگون حج نشان از این دارد انسان باید برای رسیدن به خدا ابتدا از خود عبور كند و این عالی ترین غایت سلوك است؛ لذا  تمامی احكام و مناسك حج حول این محور جریان دارد.

جنبه معنوی حج در کلام معصومین (علیه السلام) نیز به خوبی جلوه گر است در حدیثی  که منسوب به امام سجاد(ع) است؛ حضرت از فردی سؤال می‌کنند آیا وقتی به قربانگاه رفتی نیت کردی که هوای نفس خودت را ذبح کنی؟ این نشان می‌دهد که در ورای ظواهر اعمال و مناسک هدف اصلی نهفته است که همانا ذبح هوای نفس و دوری از رذایل اخلاقی همچون تکبر و خود پرستی می باشد.

6. ادای حقوق واجب

یکی از الزامات این سفر معنوی داشتن مراقبه و محاسبه پیش از سفر حج  و ادای حقوق واجبی مانند حق الناس و حقوق الهی مانند خمس و زکات در کنار توبه و استغفار از گناهان می باشد که این مسئله ظرفیت انسان را در کسب رحمت و توفیق الهی و خود سازی درونی افزایش می دهد.

چالش های موجود در مسیر دریافت معنویت حج

بزرگ ترین مانع و چالش در مسیر معنویت حج، توجه به بعد دنیایی حج است؛ گردش در بازارها و خرید کالا و خوردن غذاهای خوب و... قطعا بعد معنوی حج را کم رنگ می کند. مقام معظم رهبری در این رابطه می فرماید: کسانی که به مکه می روند، مکه را فدای بازارگردی و دکان گردی نکنند. ایشان به مسؤولان حج توصیه می کند:

به نظر من یک مقدار حج را به سمت ریاضت انتخابی ببرید. برنامه ریزی کنید که حالا یک مقدار در ریاضت زندگی کنند... حج یک فرصت خوب است که انسان بتواند از دنیا و زخارف آن و وابستگی ها و طبقه بندی ها و خط کشی ها و همه آن چیزهایی که او را از معنا دور می کند و به مادیت و خودپرستی نزدیک می کند جدا شود، و به خدا نزدیک کند. این یک فرصت است. این اصل قضیه است.

سخن آخر

دلبسته نبودن به دنیا، فروتنی و تقوا  از اصلی ترین فواید تربیتی حج است. با توجه به اهمیت فریضه حج و  تأثیرگذاری بالای آن بر سطح دینداری می بایست تمامی مراكز و نهاد‌های فرهنگی، تشویق به انجام این سفر معنوی را در برنامه‌های فرهنگی خود قرار دهند. همچنین ضروری است سازمان حج و زیارت به عنوان یكی از نهاد‌های فرهنگی تأثیرگذار در کنار سازمان صدا و سیما؛ موسم حج را فرصت خوبی برای ارتقای سطح دینداری افراد تلقی كرده و از این فرصت برای آشناتركردن زائران به معارف دین، بهره‌گیری لازم را به عمل آورد./۹۶۹/د۱۰۲/ب۱

منبع: رسالت