۳ نکته کمتر شنیده شده درباره "حلقات شهید صدر"
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، یکی از کتاب‌های نام‌آشنای دانشمند بزرگ حوزوی، شهید سید محمدباقر صدر، کتاب «حلقات» است که برای آموزش علم اصول در سه سطح مبتدی، متوسط و پیشرفته نوشته شده است.
این کتاب گرچه هنوز کتاب رسمی آموزشی علم اصول در حوزه نشده است؛ معمولاً استادان و طلابی که افکاری به‌روزتر دارند، آن را درس می‌گیرند و می‌دهند.
حلقات جایگزینی مناسب برای کتب خسته اصولی
سال‌هاست که بحث اصلاح و تغییر متون آموزشی علم اصول در حوزه مطرح شده است و دیدگاه‌های گوناگونی در این زمینه وجود دارد و غالب مدرسان و پژوهشگران آشنا با شیوه‌های نو و کارآمدتر آموزشی، موافق جایگزینی کتاب‌های مناسب‌تری به جای کتاب‌های موجود هستند؛ در این میان یکی از گزینه‌هایی که همواره به عنوان، جایگزین شایسته‌ای برای کتاب‌های خسته‌ی اصولی رایج در حوزه معرفی شده است و می‌شود، کتاب حلقات یا به نام دیگرش «دروس فی علم الاصول» است.
در باب ویژگی‌ها و برتری‌های این کتاب نسبت به سایر کتب در این موضوع، سخن‌ّهای بسیاری گفته شده است؛ از یادداشت‌ّهای اینترنتی و نشست‌های علمی گرفته تا سخن‌ّهای مراجع تقلید و عالمان طراز اول. در این یادداشت بنا ندارم آنها را بازگو کنم؛ بلکه تنها می‌خواهم به سه نکته‌ی کمتر‌شنیده‌شده در باب این کتاب اشارتی بکنم:
۱. این کتاب به درخواست و سفارش طلبه‌ای ایرانی نوشته شده است؛
شهید صدر این کتاب را به سفارش و درخواست یکی از شاگردان بسیار محبوب خود یعنی سید عبدالغنی اردبیلی نوشته است؛ ماجرا از این قرار بوده که ایشان به اردبیل می‌آید و حوزه‌ی علمیه‌ای تأسیس می‌کند و از آنجایی که متون رایج آموزشی علم اصول او را راضی نمی‌کرده، از استاد خواهش می‌کند که کتابی برای تدریس به طلاب این مدرسه بنویسد که شهید صدر نیز این کار را می‌کند. (۱)
۲. این کتاب به نثر عربی رایج دیگر متون حوزه نوشته شده است؛
حلقات با نثر معاصر با نثر رایج حوزوی
کم نیستند طلابی که تصور می‌کنند این کتاب به نثر عربی معاصر نوشته شده است؛ نه نثر عربی قدیم که زبان کتاب‌های رایج آموزشی حوزه است و همین تلقی، یکی از علت‌هایی است که این دسته از طلاب از ترس اینکه این کتاب را نفهمند، به سراغ آن نمی‌روند؛ خود بنده به یاد دارم که در سال‌های آغازین طلبگی از یکی از استادانم درباره‌ی این کتاب پرسیدم.
ایشان فرمود: کتاب خوبی است؛ ولی فهمش مشکل است؛ چون به زبان عربی معاصر نوشته شده است و همین اظهار نظر ایشان باعث شد که تا مدت‌ها سراغ این کتاب نروم؛ درحالی‌که شهید صدر چنان که خود تصریح می‌کند، تنها در مجلد اول که بسیار مختصر هم هست، آن‌هم تا حدی از عربی معاصر بهره گرفته است؛ اما در دو مجلد بعدی که حجم اصلی این دوره را تشکیل می‌دهند، تعمد داشته‌اند که از عربی رایج دیگر متون آموزشی حوزه استفاده کنند.(۲)؛
افزون بر این امروزه این کتاب چند ترجمه و شرح دارد به اضافه‌ی فایل‌های صوتی تدریس کلمه‌به‌کلمه‌ی این کتاب که خواندن آن را بسیار آسان کرده است؛ حتی به سبب رعایت استانداردهای آموزشی در این کتاب، یادگیری آن، از بیشتر (اگر نگوییم همه‌ی) دیگر متون آموزشی حوزوی سهل‌تر است.
۳. این کتاب را مقام معظم هبری به حوزه‌ها و استادان و طلاب توصیه کرده‌اند.
پیش از هر چیز حیفم می‌آید که نگویم ایشان این عالم فقید را چگونه ستوده‌اند. ببینید:
«در میان چهره‌های برجسته‌ی حوزه‌های علمیه در دهه‌های اخیر، مرحوم آیت‌الله شهید سید محمدباقر صدر (قدس الله روحه) یکی از ممتازترین و شگفت‌‌انگیزترین آنهاست. استعداد خارق‌العاده و پشتکار کم‌نظیر او از وی عالم ذوفنون و ژرف‌نگری پدید آورده بود که دید نافذ و ذهن جستجوگرش در آفاق علوم متداول حوزه‌ها محصور نمانده و هر آنچه را که برای یک مرجع بزرگ دینی در دنیای متنوع امروز سزاوار است به حیطه‌ی تحقیق و مطالعه کشیده بود و سخنی نو و فکری بکر و اثری ماندگار در آن می‌آفرید.»
(پیام مقام معظم رهبری به کنگره‌ی بزرگداشت شهید آیت‌اللّه سید محمدباقر صدر، ۲۹ دی ۱۳۷۹)
و اما درباره‌ی این کتاب، معظم له چنین می‌فرماید:
«تغییر جدی در کتب درسی باید صورت گیرد؛ چون تحول از پایه باید شروع شود. در خودِ کتب درسی باید کار شود و در درس خارج فقه هم مباحث کاربردی و مورد استفاده باید مطرح گردد. بعضی از مباحث -مخصوصاً در اصول و در فقه - وجود دارد که واقعاً مورد احتیاج نیست؛ ولی در اصول و فقه، این مباحث را می‌خوانند. یک فقیه، در تمام طول بیست سال هم که استنباط کند، ممکن است یک‌بار حاجتش به بحثی، یا به مبنای معانی حروف، یا در حقیقت و مجاز و یا مبانی دیگر بیفتد. چه لزومی دارد ما این همه در مباحثِ غیر لازمِ اصولِ، معطل شویم؟ در این زمینه، مرحوم شهید صدر (رضوان اللَّه علیه) کار خوبی کرده‌اند. آن کاری که ایشان در باب اصول کردند و آن پیشنهادی که در زمینه‌ی درس و تعلیم اصول دادند، پیشنهاد خوبی است».
(بیانات معظم‌له در در ۱۳ آذر ۱۳۷۴ در دیدار جمعی از نخبگان حوزوی با ایشان)
امید است که مدیران معظم و معزز حوزه‌ّهای علمیه در کنار پاسداری از سنت‌های اصیل حوزوی به اقتضائات و نیازهای امروز حوزه و مخاطبان آن توجه بیشتری کنند تا شاهد حوزه‌ای کارآمدتر و پاسخگوتر باشیم./۸۴۱/ی۷۰۴/س
حجت الاسلام محمدرضا آتشین صدف، پژوهشگر و نویسنده حوزه علمیه قم
پی‌نوشت
(۱) دروس فی علم الأصول: الحلقه الأولی و الثانیه (چاپ مجمع الفکر الاسلامی)، 109.
(۲) همان، ص ۱۳۰.