بررسی نظریه اخلاق هنجاری اسلام بر اساس آیات قرآن

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نشست علمی نقد و نظریه پردازی با موضوع «نظریه اخلاق هنجاری اسلام بر اساس آیات قرآن» روز یک شنبه این هفته از سوی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن در سالن نشست های علمی شیخ طبرسی این پژوهشکده برگزار شد.

حجج اسلام سید علی‌اکبر حسینی‌رامندی، محمدمهدی فیروز مهر و علی مدبر(اسلامی) از اعضای هیأت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به ترتیب ارائه، نقادی و دبیری علمی این نشست را برعهده داشتند.

در ابتدای این نشست حجت الاسلام مدبر ضمن معرفی اعضای ارائه دهنده و نقاد بحث پرداخت و در ادامه حجت الاسلام حسینی رامندی به ایراد سخنرانی پرداخت و اظهار داشت: نظریه های اخلاقی عام ترین پاسخی است که هریک از نظام های اخلاقی در توجیه ارزش و الزام اخلاقی ارائه می دهند؛ فضیلت اخلاقی، انجام وظیفه و دست یابی به غایت اخلاق پاسخ های مکاتب اخلاقی در توجیه ارزش و الزام اخلاقی و عام ترین معیار آن درباره همه دستورات اخلاقی است.

پیدایش سه گروه نظریه اخلاقی غایت گرا، وظیفه گرا و فضیلت محور

وی در ادامه با بیان این که این پاسخ ها به پیدایش سه گروه نظریه اخلاقی غایت گرا، وظیفه گرا و فضیلت محور انجامیده است، عنوان داشت: وجود آموزه های قرآنی پیرامون اخلاق، زمینه وجود پنج احتمال را درباره نظریه اخلاقی قرآن پدید آورده است که این احتمالات به ترتیب غایت گروی، فضیلت محوری، وظیفه گروی، تلفیقی از سه نظریه پیش گفته و وجود سه نظام اخلاقی مستقل است.

عضو هیأت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن عنوان کرد: غایت گروی، فضیلت محوری و وظیفه گروی بر اساس تفاوت مراتب ایمان مسلمانان، گستردگی و تنوع آیات پیرامون اخلاق موجب شده است تا برای هریک از آرای یاد شده، دلایل و شواهد قرآنی نیز ارائه شود.

هیچ مکتب اخلاقی نمی تواند فاقد نظریه اخلاقی باشد

وی با بیان این که این پژوهش بر این اصل استوار است که هیچ مکتب اخلاقی نمی تواند فاقد نظریه اخلاقی باشد، تأکید کرد: ما معتقدیم هریک از نظریه های اخلاقی در مقایسه با یکدیگر مانعه الجمع هستند و نمی توان از مکتب اخلاقیی سخن گفت که مبتنی بر دو یا سه نظریه اخلاقی بوده و تلفیقی از نظریه های سه گانه باشد.

حجت الاسلام حسینی‌رامندی یادآور شد: در مورد پنجمین احتمال نیز باید گفت در نگاه بدوی به منابع اسلامی این احتمال قابل طرح است یعنی با توجه به مراتب معرفت و ایمان بازگو شده در باره مؤمنان، اسلام دارای سه نظریه هنجاری مستقل باشد، یعنی غایت گروی، به گروهی اختصاص پیدا کند که از نازل ترین سطح معرفت و ایمان برخوردارند.

وی عنوان داشت: وظیفه گروی نظریه اخلاقی ویژه افرادی باشد که دارای معرفت و ایمان متوسط اند و عمل به وظیقه را مهمترین پای بندی اخلاقی می دانند و فضیلت محور، شایسته آن دسته از مؤمنانی باشد که دارای بالاترین سطح معرفت و ایمان اند.

عضو هیأت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن با تأکید بر این که این فرضیه با محذور عقلی مواجه نیست، عنوان کرد: البته این مسأله با آموزه های قرآنی سازگار نخواهد بود، زیرا با مروری به آیات قرآن می توان دریافت که نظام اخلاقی اسلام نظامی غایت گرا است و عام ترین دلیل اخلاقی زیستن برای همه مراتب ایمانی، غایت فعل اخلاقی است.

غایت فعل اخلاقی نشان دهنده مراتب ایمان است

وی تصریح کرد: آن چه مراتب معرفتی و ایمانی را از یکدیگر متمایز می کند، غایات متفاوتی است که در هریک از مراتب برای فعل اخلاقی تعیین می شود؛ کسانی که از مراتب والای معرفت و ایمان برخوردارند، قرب و همجواری خداوند را هدف غایی خود می دانند و در مراتب نازل تر، بهره مندی از نعمت های بهشتی و یا بیم دوزخ، مؤمنان را به پیروی از اخلاف وا می دارد.

حجت الاسلام حسینی‌رامندی با اشاره به ابعاد دیگری که در این پژوهش مورد نظر واقع شده است، یادآور شد: در این پژوهش که گستره آن قرآن است، افزون بر اثبات غایت گرا بودن نظریه اخلاقی اسلام، دو نظریه وظیفه گروی و فضیلت محوری و نسبت این دو نظریه با  اخلاق اسلامی به اجمال بررسی شده است.

وی خاطرنشان کرد: با بررسی و مداقه در آیات اخلاقی می توان دریافت که در این کتاب الهی بر عنصر غایت بیش از عناصر دیگر تأکید شده است و عام ترین ملاک فعل اخلاقی پیامد آن و نقشی است که فعل اخلاقی در تحقق غایت اخلاق دارد؛ در قرآن برای ترغیب مخاطبان به اخلاق بر سه عنصر شوق بهشت، هراس جهنم و قرب الهی تأکید شده است.

آیات قرآن به غایت گروی نزدیک تر است

عضو هیأت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن در بخش دیگری از سخنان خود با تأکید بر این که عوامل سه گانه با عنوان غایت فعل اخلاقی مورد توجه قرار گرفته است، یادآور شد: این آیات به وضوح سازگاری نظریه اخلاقی اسلام را با غایت گروی نشان می دهند؛ در غایت گروی قرآنی، آن دسته از نتایج فعل اخلاقی مورد نظر هستند که تأمین کننده سعادت یعنی لذت برتر و ماندگار انسان باشند که در منطق قرآن به جهان آخرت اختصاص دارد.

وی یادآور شد: در منطق قرآن، لذت و شادکامی های دنیای فانی، در بالاترین سطح در صورتی که موجب محرومیت از سعادت اخروی شود، نمی توان نام سعادت را بر آن گذاشت؛ پژوهش پیش رو در پی پاسخ به این پرسش اساسی است که «عام ترین توجیه برای اخلاقی زیستن چیست؟» این پرسش از آن رو حائز اهمیت است که پاسخ های متفاوت نقشی مؤثر در ساختار نظام اخلاقی و تربیت اخلاقی خواهد داشت.

حجت الاسلام حسینی‌رامندی در بخش دیگری از سخنان خود با تصریح بر این که جایگاه اخلاق و شیوه های تربیت اخلاقی جوامع وظیفه گرا با جوامع غایت گرا یکسان نیست، اظهار داشت: چنان که فضیلت محوری نیز ساختار متفاوت و نیز شیوه های تربیت اخلاقی متفاوتی را پیشنهاد می کند.

وی ادامه داد: بر اساس مستندات قرآنی نظام اخلاقی قرآن با نظام های غایت گرا سازگار است، اما با توجه به برخی تفاوت های موجود میان غایت گروی رایج و غایت گروی برگرفته از قرآن، در پژوهش از نظریه هنجاری اسلام به غایت گروی قرآنی تعبیر شده است.

در غایت گروی، وظایف اخلاقی ارزش ذاتی ندارند

عضو هیأت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن با بیان این که در غایت گروی، وظایف اخلاقی ارزش ذاتی ندارند، عنوان کرد: این وظایف به مثابه ابزاری برای رسیدن به غایت اخلاق هستند و ارزش آنها به میزان نقشی است که در وصول به غایت اخلاق ایفا می کنند.

وی تأکید کرد: در غایت گروی، راست گویی، زمانی فضیلت محسوب می شود که موجب قرب الهی شود ولی زمانی که راست گویی موجب کشته شدن انسان بی گناه شود، این راست گویی موجب قرب الهی نمی شود.

حجت الاسلام حسینی‌رامندی در ادامه با تأکید دوباره بر این که غایت گروی شرایط و نتایج رفتارها را تعیین کننده مصداق فضیلت و رذیلت اخلاقی می دانند، ابراز داشت: دروغ گویی و راست گویی به خودی خود نه خوب اند و نه بد؛ هریک از این رفتارهای اخلاقی زمانی به «خوبی» متصف می شوند که موجب وصول به قرب الهی شوند.

وی خاطرنشان کرد: از دیگر پیش فرض های این پژوهش آن است که تنها خداباوری، قیامت باوری و تعمیم سود و زیان به جهان آخرت می توان از غایت گروی به عنوان نظام اخلاقی برتر سخن گفت، نظامی که از ویژگی های مطلوب خودگروی و دیگر گروی دو رویکرد غایت گروی برخوردار بوده و از کاستی های آن دو مصون بماند.

عضو هیأت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن عنوان کرد: در این پژوهش افزون بر تبیین و تحلیل غایت گروی قرآنی، آن دسته از آیاتی که سازگاری نظام اخلاقی اسلام را با وظیفه گروی یا اخلاق فضیلت نشان می دهد مورد بررسی و مداقه قرار گرفته است.

وی با اشاره به گستره مطالعاتی و شیوه تکمیل پژوهش یاد شده عنوان کرد: گستره مطالعاتی این پژوهش، قرآن و روش جمع آوری اطلاعات آن کتابخانه و شیوه پردازش اطلاعات نیز توصیفی و تحلیلی است که با هدف توسعه دانش های قرآن بنیاد در باب نظریه های اخلاقی انجام می گیرد و هدف از آن کشف نظریه اخلاقی اسلام و توسعه دانش های بنیان در عرصه نظریه های اخلاقی از مهمترین مباحث فلسفه اخلاق است.

حجت الاسلام حسینی‌رامندی عنوان کرد: ما ابتدا نظریه ها را تبیین و نکاتی را بیان کرده ایم؛ بحث اصلی ما تبیین غایت گروی است، آیات بسیار زیادی یعنی شاید کل قرآن مطالعه شده و آیات متناسب با این بحث و چگونگی استدلال نیز مشخص شده است.

در این حوزه کمتر پژوهشی انجام شده

وی در پایان با اشاره به این که در این حوزه کمتر پژوهشی به چشم می خورد، ابراز کرد: از آیت الله مصباح یزدی شبیه این مطلب پژوهشی دیدم که البته بیشتر رویکرد آن فلسفه اخلاقی به معنای محض است و کمتر از مستندات قرآنی بحث کرده است ولی در این پژوهش انبوهی از استدلال ها است که می شود دسته بندی های جدیدی برای دفاع و اتقان این نظریه ارائه کرد.

در ادامه این نشست و پس از جمع بندی بندی مباحث از سوی دبیر علمی، حجت الاسلام فیروز مهر به ایراد سخنرانی پرداخت و با بیان این که محسنات این کار فراوان است، ابراز داشت: چراکه محقق از یک سو باید نظریات در مکاتب اخلاقی را می دیدند و از سوی دیگر باید نظریه قرآنی را استخراج می کردند که کار سختی است.

کار علمی پیش رو قابل تحسین است

عضو هیأت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن افزود: ایشان تلاش کردند نظریه اخلاقی را بر اساس آموزه های قرآنی کشف کنند که به غایت گرایی رسیدند و واقعا کاری چشمگیر است و تقریبا می شود گفت همه آیاتی که مربوط به مباحث اخلاقی است در 26 عنوان کلی دسته بندی شده است ولی ملاحظاتی برای تقویت کار وجود دارد.

وی در ادامه در نقادی پژوهش یاد شده عنوان کرد: اصل عنوان بحث در متن و هم نوشتار اضطراب دارد که بهتر است یک عنوان نهایی نظریه با عنوان «اخلاق هنجاری اسلام بر اساس آیات قرآن» برای آن در نظر گرفته شود.

حجت الاسلام فیروزمهر افزود: نکته دیگری که به نظر می رسد پیش فرض این تحقیق است که بر سه نظریه استوار شده بود و در بیان مسأله آمده است که مانعة الجمع هستند؛ شما درباره پنجمین احتمال گفتید که با محضور عقلی مواجه نیست ولی دوباره تأکید کردید که این مسأله با آموزه های قرآنی سازگار نیست که به نظر می رسد در این باره باید توضیح داده شود.

چرا غایت گروی نقد شده است؟

وی با بیان این که در متن هم در مواردی اصل نظریه غایت گروی نقد شده است، ابراز داشت: یادآوری این نکته لازم است که غایت گروی اسلامی هرگز به معنای انکار فضیلت نیست، بنابراین نظریات دیگر نیز پذیرفته شده است.

عضو هیأت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن تأکید کرد: اگر نظریه قرآن واقعا غایت گرا است این که بگوییم عناصری وجود دارد که نظریات دیگر را تأکید می کند حرف درستی به نظر نمی رسد یا این که در تعارض اخلاق بندگی و ارسطویی بگوییم از خویش غافل شدن است با تأکید بر فرد گرایی نمی سازد.

وی یادآور شد: اگرچه برای اثبات غایت گرایی شواهد زیادی آورده شده است ولی این که چه فرقی دارد که ما غایت گرا باشیم یا نه مسأله ای مطرح نشده و برتری یک نظریه بردیگری بیان نشده است؛ ملاحظه دیگر بحث اشاره محقق به اصول اعتقادی است.

ضروت استناد مطالب به همه اصول دین

حجت الاسلام فیروزمهر با بیان این که در مبانی غایت شناختی با به پنج اصل اساسی اسلام استناد داده شود، عنوان کرد: اصول دین ما توحید، نبوت، عدل، امامت و معاد است که بیشتر به معاد استناد شده است، هرچند این تعداد بر اساس علم کلام است ولی اگر محقق بر اساس آیات قرآن مثل آیه 285 سوره بقره پیش می رفتند بهتر بود.

وی در پایان یادآور شد: شما به نقش معاد باوری در غایت گروی تأکید زیادی کردید ولی توحید محوری بسیار کم رنگ است در حالی که همه اصول پنج گانه دین به توحید برمی گردد.

سخنان جمعی از حاضران

حجت الاسلام مدبر در ادامه به جمع بندی مباحث پرداخت و جمعی از حاضران نشست که غالبا از پژوهشگران پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن بودند نیز به بیان مطالبی در مورد این پژوهش پرداخته و تأکید کردند که نفی وظیفه گرایی به معنای نفی عبودیت است و از طرفی فضیلت محوری و وظیفه گرایی انگیزه بیشتری برای اخلاق مداری ایجاد می کند.

حجج اسلام دانشمند، کریمی، محمدی، اکبری و حسینی از پژوهشگران حاضر در این نشست بودند که به نقادی بحث از جنبه های مختلف پرداختند. از جمله این که باید ابتدا مبنای غایت مشخص شود و این که گاهی غایت گرایی با فضیلت محوری در یک راستا قرار می گیرد و این که می شود این سه با هم جمع شوند.

جمع دیگری از حاضران تأکید داشتند که وقتی وظیفه ما از طریق سخن ائمه اطهار مشخص می شود، بنابراین نظریه درست وظیفه گرایی است، یکی از پژوهشگران حاضر در این نشست بر این عقیده بود که مبنای اخلاق، خدایی شدن است و اگر این را در نظر بگیریم شامل هر سه نظر پیش گفته می شود.

در ادامه این نشست، حجت الاسلام حسینی رامندی در پایان ضمن جمع بندی سخنان خود در پاسخ به سؤالات و شبهات ناقد و همچنین حاضران در نشست اظهار داشت: اگر به دقت سه نظریه ای که بیان شد را مورد بررسی قرار دهیم می فهمیم که حقیقتا قرآن کریم در مسائل اخلاقی رویکرد غایت گروی داشته و این رویکرد با دو نظریه دیگر قابل جمع نیست.

غایت گروی با فضیلت محوری و وظیفه گرایی جمع نمی شود

وی تأکید کرد: این خیلی روشن و مبرهن است که همه ما برای هر کاری یک هدف غایی بیشتر نداریم و ویژگی هدف غایی همان وحدت است، بنابراین نمی تواند با وظیفه و فضیلت جمع شود، همچنانکه فصل مقوم وظیفه گروی، ناپیامدگرایی است و اگر شما گفتی پیامدگرا است، دیگر ریشه فضیلت محوری خشکانده می شود.

عضو هیأت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن با اشاره به سخن یکی از حضار مبنی بر این که وظیفه ما را معصومان مشخص می کنند، عنوان کرد: بله حتی اگر امام صادق(ع) به ما بگوید نصف این سیب حلال و نصف دیگر آن حرام است، می پذیریم چون او مصلحت امر ما را بهتر از ما می داند و به غایت امر آشنایی کامل دارد نه این که ما وظیفه صرف داریم و اگر این را نپذیریم اصلا وظیفه گرایی معنا ندارد.

وی تصریح کرد: هرجا صحبت از وظیفه می کنیم، ذات وظیفه اهمیتی ندارد بلکه غایت آن مهم است، شما ببینید حضرت علی(ع) که در اوج عالی ترین سطح مقامات اخلاقی است وقتی در جای پیامبر می خوابد، خداوند می فرماید او برای رسیدن به رضای الهی این کار را کرد «ابتغاء مرضات الله»، یعنی هدف او رضایت الهی بود.

حجت الاسلام حسینی رامندی با بیان این که بحث ما در این پژوهش قرآن بنیاد است، ادامه داد: در سوره دهر می خوانیم که اهل بیت(ع) پیامبر در سه شب متوالی غذای خود را به مسکین و یتیم و اسیر دادند، اما در آخر می فرمایند «انما نطعمکم لوجه الله» که لام در لوجه الله لام غایت است که باز هم هدف غایی را نشان می دهد.

وی در پایان این نشست تأکید کرد: ما با صراحت می گوییم محال عقلی است که این سه نظریه با هم جمع شوند، همچنان که در عالم واقع هیچکس نظریه چهارمی را نگفته است و همه مباحث به این سه نظریه برمی گردد؛ البته ما پنج سال است که در این موضوع کار می کنیم و توقع نداریم که حاضران در چند دقیقه بخواهند کل ابعاد بحث را درک کرده و انتقاد کنند.

یادآور می شود، این نشست از سوی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد؛ این پژوهشکده در سال 1366  با نام مرکز فرهنگ و معارف قرآن و با هدف گسترش فرهنگ و معارف قرآن و دفاع از حقانیت آموزه هاى آن شكل گرفت و با نگاهى كاملاً نو به عرصه هاى تفسیر، ترجمه و موضوعات قرآنى، به جهت دهى فعالیت هاى قرآنى در حوزه علمیه قم، کمک شایانی کرده است.

این پژوهشکده وظایفى همچون تأمین منابع و اسناد قرآنى، طبقه بندى و سازماندهى معارف قرآنى، تدوین فرهنگ نامه ها و دائرة المعارف هاى متنوع قرآنى، پدیدآوردن تفاسیر گوناگون، پاسخگویى به پرسشهاو شبهات و شناسایى کمبودها و نیازها در عرصه فرهنگ قرآنى را بر عهده گرفته است و هم اکنون به عنوان یکی از بزرگ ترین مراکز قرآن پژوهی کشور شناخته می شود.

پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن که از زیرمجموعه های پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی است و در سال 1395 از مرکز به پژوهشکده ارتقاء یافته است، با توجّه به شرح وظایف خود، دارای اهداف وگروه های پژوهشی مختلف می باشد./1330/ز۵۰۲/ج