نقش مطبوعات و خبرگزاری‌ها در گفتمان سازی دینی و فرهنگی

به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، جایگاه و نقش رسانه، به ویژه مطبوعات و خبرگزاری­ ها در عصر حاضر بر کسی پوشیده نیست. مطبوعات در نظام دینی و اندیشه انقلابی به دلیل رسالت اسلامی و انقلابی منزلتی ویژه یافته­ اند. مهم ترین وظیفه مطبوعات در حکومت اسلامی با توجه به اندیشه مقام معظم رهبری، نقش فرهنگی آنان در معرفی و دفاع از ارزش ها و آرمان های مورد قبول این امت انقلابی و بالا بردن سطح آگاهی و معرفت آنان است.[1] تا بدانجاکه بی­ توجهی و غفلت در برابر آرمان های انقلاب اسلامی و تضعیف و تحریف آنها توسط برخی از مطبوعات و خبرگزاری­ ها گناهی نابخشودنی است که در معرض قضاوت عمومی مردم و آیندگان و نیز در پیشگاه دادگاه الهی قرار دارد.[2] دلیل این رسالت و نقش مطبوعات را باید در مردمی بودن نظام جمهوری اسلامی جستجو کرد.

حکومت اسلامی نظامی مبتنی بر مردم سالاری دینی است، و بقای حکومت مردمی جزء با ارتقای آگاهی و معرفت مردم نیست. این چنین حکومتی که مردم در تولد و بقائش و در تمام تار و پود آن دست و سهم داشته و دارند، نمی­ تواند خود را مستغنی از درک و معرفت مردمش تصور کند، براین اساس همواره باید در پی ارتقای سطح آگاهی و تحلیل ملت خویش باشد چراکه در یک چرخه تکاملی، حکومت مردم را معرفت بخشی می دهد و بالا رفتن سطح آگاهی مردم سبب می­ شود تا استمرار حکومت دینی به دست مردم تضمین شود. براین اساس مقام معظم رهبری می­ فرمایند: «نظام ما اینگونه است، هرچه مردم بیشتر آگاه باشند، نظام جمهوری اسلامی بیشتر سود می­ برد. بنابراین، این نظام، به آگاه سازی مردم نیازمند است»[3]. این رسالت و نقش مهم مطبوعات میسر نمی­گردد مگر در یک پروسه گفتمان­سازی دینی و فرهنگی.

وظایف مطبوعات در راستای گفتمان­ سازی مذکور را می توان علاوه بر «اعتلاء افکار جامعه و هدایت آنها»[4] و نیز نقش فرهنگی آنها در «معرفی و دفاع از آرمانهای امت انقلابی»[5]؛ در «تبیین حقایق»[6]، «دفاع در برابر تهاجم بیگانگان»[7] و «کمک به گسترش، تغییر و یا تأمین فرهنگ با ایجاد عادت»[8] دانست که در نهایت باید به ایجاد یک بستر مناسب دینی و فرهنگی منجر شود.

اهمیت ایجاد «بستر مناسب دینی و فرهنگی» توسط مطبوعات و رسانه­ ها در راستای گفتمان­ سازی دینی و فرهنگی را باید در ارتباط مستقیم داشتن شرایط فرهنگی و دینی با رفتارهای فردی و اجتماعی افراد، و سپس نقش مطبوعات و رسانه­ ها در فراهم کردن این شرایط جستجو کرد. برای توضیح این مطلب باید گفته شود که میان فرهنگ و انسان رابطه­ ای دوسویه حاکم است. برای فهم بهتر باید به ارتباط بین هوا و انسان نظر شود چراکه «فرهنگ مانند هواست».[9] جامعه­ ایی را فرض کنید که در آن انسان ها هوای محیط زندگی خویش را آلوده کرده­ اند، این عملکرد آنان قطعا به فعالیت ها و سلامت آن جامعه لطمه وارد می­ کند.

به عبارت دیگر انسان ها هوا را آلوده می­ کنند و آن هوای آلوده فعالیت ها و سلامت همان انسانها را به مخاطره می­ اندازد. چنین جامعه­ ای با یک چرخه تنازلی روبه رو شده است. در این چرخه تنازلی که سیر قهقرایی و نزولی دارد مادامی که افراد آن به خود نیایند هر روز آلودگی تولید شده از سوی افراد جامعه مفروض بیشتر شده و به دنبال آن افزایش آلودگی، سلامت و فعالیت افراد آن جامعه روز به روز تضعیف می­ شود. حال عکس این جامعه را فرض کنید، جامعه ای که دارای یک چرخه تکاملی است. انسان ها محیط جامعه خویش را سالم نگاه می­ دارند و این محیط سالم به آنها در تکامل فعالیت ها و پیشرفت ها و سلامت آنها کمک می کند.

فرهنگ به مثابه­ هوا برای یک جامعه این چنین رابطه ای با افراد آن جامعه دارد و این معنای رابطه دوسویه میان فرهنگ و انسان است. حال این مطلب باید کنار این مهم گذاشته شود که در تصفیه و سالم نگاه داشتن و یا آلوده سازی فرهنگ که به مثابه هوای جامعه هست، مطبوعات و رسانه ­ها نقش بسیار مهمی دارند و با ایجاد بستری مناسب برای رشد دینی و فرهنگی و یا عکس آن شرایط فرهنگی و دینی جامعه را تغییر می ­دهند.

اکنون لازم است اشاره شود که «تبیین حقایق» از بایسته ­های ضروری در فرایند گفتمان­ سازی دینی و فرهنگی مطبوعات است که لازمه­ آن، جهت گیری دقیق، روشن و صحیح است. اهمیت این بایسته به دلیل تاثیرگذاری بالای اصحاب رسانه به ویژه مطبوعات و خبرگزاری­ ها در مخاطبین است که قادرند ارتباطی قوی و تاثیرگذار با مخاطب برقرار کنند.

حال اگر اصحاب خبر دچار اشتباه در جهت­ گیری شوند، به دلیل ویژگی اثرگذار بودن در مخاطب و نیز از این جهت که می­ توانند محتوا و پیام خویش را – چه حق یا باطل – در قالب هایی زیبا به مخاطبانشان ارائه دهند و مخاطب نیز بدلیل گرایش زیبادوستی فطری از آن محتوا تاثیر پذیرد، مخاطب خویش را به بیراهه های باطل سوق می ­دهند. مطبوعات انقلابی، مطبوعاتی متعهداند که متناسب با رویدادهای جامعه جهت گیری صحیحی اتخاذ می­ کنند، و سرمایه و توانشان را در آن زمینه­ ها به کار می­ گیرند تا همراه شوندگانشان را در مسیری صحیح به سمت هدفی روشن حرکت دهند و در این راه حقایق را آن گونه که هست برای آنها تبیین، و در برابر تهاجم فکری و فرهنگی بیگانگان از آن حقایق دفاع می­ کنند.

همچنین در زمینه «گسترش، تغییر و یا تأمین فرهنگ» یکی از کارهای بسیار اساسی «ایجاد عادت» است. از «ایجاد عادت» می­ توان به عنوان یکی از قوی­ ترین ابزارهای فرهنگی در زمینه­ تزریق یک باور یا تغییر آن یاد کرد. تکرار یک گزاره، چه درست و یا نادرست، با انحاء مختلف و شیوه ­های گوناگون منجر به ایجاد یک باور می­ شود و این باور با عمق گرفتن در تاروپود جامعه تبدیل به یک عرف و عادت می­ شود. رسانه­ ها و مطبوعات با همین ترفند ارزش ها و ضدارزش های بسیاری را به وجود و یا تغییر داده­ اند. برای نمونه رسانه ­ها و اصحاب خبر طی بیش از یک دهه کار رسانه­ ای و مطبوعاتی و تبلیغی همه جانبه توانستند باور به «فرزند کمتر زندگی بهتر» را به عنوان یک عادت در جامعه نهادینه کنند و حال این وظیفه رسانه و مطبوعات انقلابی و متدین است که این باور غلط و خطرناک را تغییر داده و ذائقه جامعه را که به سوی قطع نسل و ناباروری سوق پیدا کرده، تا جایی که نگه­داری حیوان خانگی و سگ جای فرزند را می­ گیرد و این جاهلیت مدرن به عنوان یک پرستیژ خصوصا در طبقه مرفه شناخته می­ شود، تغییر دهد و این ذائقه بیمار و مزاج معوج را به مسیر طبیعی و اعتدالی خویش بازگرداند.

البته باید به این نکته توجه شود که همیشه آلوده کردن فرهنگ که به مثابه هوای جامعه است آسان تر از پاک کردن آن است. و این قضیه در جوامعه صنعتی امروزی به خوبی قابل درک است. انسان ها محیط زیست خویش را آلوده کرده ­اند و حال برای پاکسازی این آلودگی­ ها احتیاج به بودجه های بسیار بالا و نیز صرف کردن انرژی و فکر و برنامه و زمان زیاد دارند. در واقع همیشه خراب کردن آسان تر از ساختن است. در مقوله فرهنگ نیز اینگونه است. مقدار هزینه و زمانی که تزریق یک مخدر فرهنگی به جامعه لازم دارد در خیلی از موارد بسیار کمتر از پاکسازی همان مخدر تزریق شده به جامعه است.

از دیگر موارد غلطی که به واسطه ایجاد عادت در جامعه به یک بیماری خطرناک تبدیل گشته می­توان به مسأله «تجمل­گرایی»، «اسراف»، «حمله به حجاب» و دهها مسئله فرهنگی و اعتقادی مشابه دیگر اشاره کرد که شایسته است مطبوعات در راستای گفتمان سازی دینی و فرهنگی به آنها توجه بیشتری کنند و با ایجاد عادت در پی تغییر ضدارزشهای عرفی شده و ذائقه­ های بیمار جامعه و بدل کردن ارزش های اصیل به جای آنها باشند.

حجت الاسلام داود موذنیان، پژوهشگر حوزه علمیه قم

[1] - بیانات در مورخ: 2/7/1370

[2] - همان، مورخ:1/10/1372

[3] - همان، مورخ: 13/2/1375

[4] - همان، مورخ: 23/4/1368

[5] - همان، مورخ: 2/7/1370

[6] - همان، مورخ: 1/10/1372

[7] - همان.

[8] - همان، مورخ: 18/7/1377

[9] - همان، مورخ: 4/ 6/ 1386