آغاز درس خارج اصول مهذب برای نخستین بار در حوزه

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، حجت الاسلام والمسلمین محمدحسین ملک‌زاده عصر امروز در سخنرانی علمی که با موضوع «تهذیب اصول» در محل درس این استاد درس خارج در خیابان صفاییه برگزار شد، اظهار داشت: صاحب عروه مرحوم سیدکاظم حائری از بهترین شاگردان شهید صدر می فرمود: بنده در قم کفایه تدریس می کردم یک روز اعلام کردم درست است ما کفایه درس می دهیم ولی بهتر است حلقات شهید صدر جای آن را بگیرد؛ فردای آن روز در و دیوار قم پرشد که این فرد می خواهد طلبه ها را گمراه کند ولی امروز این گونه نیست و گفتن علنی برخی از مسائل اشکالی ندارد.

تهذیب علم اصول دغدغه بزرگان حوزه

استاد درس خارج حوزه علمیه با بیان این که برخی از افراد نمی توانند دیدگاه های مخالف نظر خود را ببینند، اظهار داشت: بسیاری از فقهای گذشته بر پالایش علم اصول از زوائدی که اساسا در استنباط حکم فقهی نقشی ندارند و یا فایده بسیار کمی دارند بحث کرده اند، بنابراین مسأله تهذیب علم اصول موضوعی تازه ای نیست بلکه دغدغه ای است که از گذشته وجود داشته است.

وی افزود: یکی از آفات دروس خارج اصول طولانی شدن بیش از حد دوره های آن بوده که همین طولانی بودن یکی از ثمرات عدم پالایش علم اصول است؛ طلبه ای به من می گفت بنده چهارسالی درس خارج اصول فردی می روم که این آقا این دوره علم اصول را 18 سال پیش آغاز کرده و هنوز در میان بحث است؛ ما به کدام سمت می رویم؟ چه چیزی در دروس می گوییم که بزرگان ما نداشتند؟ چرا دوره های خارج در گذشته پنج ساله بوده است که تدریس های میرزای شیرازی، آیت الله خویی و مرحوم آخوند از این قبیل است.

حجت الاسلام والمسلمین ملک‌زاده ابراز کرد: برخی استادان درس خارج می گردند تا یک قول ضعیف را پیدا کرده و هفته ها روی آن بحث کنند و یا خودشان احتمالی را مطرح می کنند و دوباره روی آن بحث می کنند و آنچه در این وسط تلف می شود عمر طلاب است که به رایگان خرج می شود؛ بنده به برخی از افراد شناخته شده می گویم برای چی طولانی درس می دهید؟ آنها می گویند طلبه مشغول درس باشد، چرا بیکار باشد؟ این افراد قائلند که طلبه هیچ نقش تاریخی و تمدنی ندارد.

وظیفه طلبه فقط روضه خواندن نیست

وی عنوان کرد: برخی اوقات تصور ما همین است که آخر کار طلبه این است که  در ایام تبلیغی روضه ای  بخواند و ایام دیگر بیکار باشد پس بهتر است سر درس شرکت کنند؛ آیا طلبه تراز انقلاب اسلامی این گونه است؟ اگر ضد انقلاب ترین آدم روی زمین هم باشیم نمی توانیم انکار کنیم سطح انتظار از حوزه و روحانیت از زمین تا آسمان بالارفته است و مردم امروز حوزه را مسؤول پاسخ گویی به نیازهای روز در سطح جهان می دانند.

استاد درس خارج حوزه علمیه با بیان این که بزرگان زیادی سعی در پالایش علم اصول داشته اند، تأکید کرد: همین بزرگان در نام گذاری های کتاب های شان از عنوان «تهذیب» استفاده کرده اند، همانند کتاب تهذیب الاصول آیت الله سبحانی که تقریرات امام راحل است و یا تهذیب الاصول سید عبدالأعلی سبزواری که قبل از مطرح شدن آیت الله سیستانی مرجع تقلید عراق به شمار می رفت که تلاش کرده تا بحث هایی که رنگ و بوی فلسفی دارد را از مباحث اصولی خارج کند با این که خودش استاد فلسفه بوده و تألیفاتی نیز در این زمینه داشته است.

حجت الاسلام والمسلمین ملک‌زاده با اشاره به این که دیگرانی نیز تلاش هایی در تهذیب اصول داشته اند، ابراز داشت: یکی از این افراد شهید سید محمدباقر صدر است که مباحثی که کاربردی در مقام استنباط ندارد را از حلقات خود حذف کرده است؛ البته هیچکدام از این بزرگان توفیق کامل نداشته اند و گاهی از مباحث بی ثمر نیز بحث کرده اند.

وی عنوان کرد: در عبارات بزرگان نیز سخنانی به صراحت در موضوع ضروت تهذیب اصول مطرح شده است؛ مجله حوزه در سال 75 مطلبی به نقل از مرحوم آیت الله سید ابوالحسن شیرازی می نویسد به این شرح که «از جمله در اصول بحث هایی داریم که ثمره چندانی ندارد و با آن چیزی که اصول انتظار داریم که باید در استنباط احکام کمک کند اصلا کاربردی ندارد؛ این گونه مباحث باید حذف شود که گاهی می دیدیم در نجف اشرف بحث هایی ماه ها تدریس می شد ولی در آخر فهمیده می شد که اصلا ثمره ای ندارد و از طرفی بیش از حد به مباحث اصولی پرداختن ذهن صاف و عرفی را از فقیه سلب می کند».

استاد درس خارج حوزه علمیه با بیان این که بعد از مرحوم آخوند خراسانی و شیخ الشریعه اصفهانی مرجعیت به سید ابوالحسن اصفهانی رسید، ابراز داشت: برای بسیاری از افراد این سؤال مطرح است که مرجعیت این بزرگوار همزمان با دوران میرزای نائینی، محقق اصفهانی و آقا ضیاء عراقی است که علم اصول به دست این سه نفر به اوج رسیده است.

همیشه اصولی قوی فقیه نمی شود

وی ادامه داد: روی کاغذ این طور به ذهن می آید که هرکس اصولی قوی باشد باید یکی از فقهای تاریخ شیعه نیز باشد درحالی که این سه بزرگوار از جمله میرزای نائینی به عنوان مرجع تقلید معرفی نمی شود و اتفاقا سید ابوالحسن اصفهانی انتخاب می شود که اصلا فردی اصولی نبوده است و نگاه عرفی تری داشته است.

حجت الاسلام والمسلمین ملک‌زاده با انتقاد دوباره از طولانی بودن دوره تحصیل اصول فقه این درس را مقدمه و ابزار شناخت فقه دانست و تأکید کرد: آیا باید یک عمری روی اصول به عنوان مقدمه کار کنیم که روزی به ذی المقدمه برسیم؟ و وقتی زیاد کار کردیم از ذی المقدمه هم بازبمانیم.

وی ادامه داد: روزی سیدکاظم یزدی به آقا ضیاء عراقی می رسد و از ایشان سؤال می کند شما مشغول تدریس چه بحثی هستید؛ آقا ضیاء می فرماید مدت ها است که اجماع را درس می دهم و در آخر به این نتیجه رسیدیم که اجماع حجت نیست؛ سید یزدی از مسائل فقهی شیعه را نام برد که هیج دلیلی جز اجماع ندارد و همه هم آن را قبول دارند و کسی در آنها تشکیک نمی کند؛ در آخر گفت اگر اجماع حجت نباشد شما چطور این مسائل را اثبات می کنید؟ در آنجا هم آقای ضیای عراقی رو به شاگردش کرد و فرمود: ماه ها بحث سنگین و عمیق علمی کردیم که اجماع حجت نیست ولی این سید در چند دقیقه همه ابحاث را از بین برد.

استاد درس خارج حوزه علمیه تصریح کرد: در این چنین دوره ای که حوزه نجف از سیاست و اجتماع دور است و حالت انعزال در آن پیش آمده است و به همین خاطر به شکل انفجار آمیز این مباحث بزرگ شده و به دست ما رسیده است؛ الان بیش از هرزمانی این هشدار برای ما زنده می شود که تلاش کنیم این بحث ها را پالایش کنیم و بدانیم علم اصول ابزاری برای فقه است نه این که خودش ارزش ذاتی داشته باشد.

وی عنوان کرد: یکی دیگر از افرادی که بر تهذیب اصول تأکیدات زیادی داشته است مرحوم امام راحل است که در کتاب الرسائل جلد دوم می فرماید «مسائلی که ثمره ای برای آنها وجود ندارد یا باید تلاش زیادی شود تا ثمره کوچکی برای آن پیدا شود باید کنار برود و مباحث مهمتر و پرثمر تر به میدان بیاید و انصاف این است که اخباریون که می گویند علم اصول نیاز نیست در افراط هستند همانطور که نگاه استقلالی به علم اصول و کمال نفس دانستن آن و صرف کردن عمر در مباحثی که ثمره ای ندارد هم تفریط است و کسی که برای عمر خودش ارزش قائل است نباید در اموری که فایده ای ندارد مشغول باشد و آنچه ارزش زیادی دارد اصل فقه است، بنابراین طلبه باید به میزان نیاز به علم اصول بپردازد».

علامه طباطبایی تحصیل مباحث زائد را حرام می دانست

استاد درس خارج حوزه علمیه افزود: شخصی می گفت از علامه طباطبایی خواستیم یکی از مباحث حذف شده اصول یعنی «باب انسداد» در کفایه را برای ما تدریس کنند که علامه گفته بود: نه تنها من این کار را نمی کنم بلکه صرف عمر را برای این بحث حرام می دانم چون ثمره ای بر آن مترتب نمی شود.

وی با تأکید بر این که طلاب باید قدر اوقات خود را بدانند، عنوان کرد: طلبه باید آنچه که فایده فقهی ندارد ترک کند؛ چطور باید این مطلب را به مخالفان بگوییم که علم اصول ابزار است و شمای طلبه اگر می خواهی تمرین کنی روی فقه تمرین کن؛ بله قبول داریم علم اصول باید عمیق خوانده شود ولی اصول هایی که مورد نیاز است نه همه بخش های آن.

حجت الاسلام والمسلمین ملک‌زاده با اشاره به سخنی از شهید مطهری، ابراز کرد: ایشان در کلامی می فرماید: «عدم توجه به علوم اصلی از یک طرف و جذابیت علم اصول طرف دیگر و جنبه سرگرم کنندگی آن منشأ پیدایش عادتی در بین علما به نام مسأله سازی شده است؛ به این صورت که مسائلی را فرض می کنند و اطراف آن بحث می کنند هرچند در دنیا هیچگاه پیش نیاید ولی چون جذاب است مورد بحث قرار می گیرد، درحالی که آیت الله بروجردی هرگز گرد مسائل فرضی نمی رفت»؛ برای برخی از مسائل اصولی به سختی حتی یک نمونه پیدا می شود ولی برخی از مسائل علم اصول واقعا حتی یک مثال و ثمره عملی ندارد.

وی با اشاره به ثمرات منفی طولانی شدن دوره دروس خارج، خاطرنشان کرد: مهمترین اثر منفی این بحث اتلاف عمر طلاب است و نکته دوم این که در این درس های طولانی اختلاط مباحث نیز به وجود می آید، به این صورت که بسیاری از مسائل تفسیری و فلسفی وارد اصول می شود و ماه ها در یک موضوع سخن گفته می شود که آیا اصلا آیا این موضوع اصولی است یا نه؟ و آفت سوم این است که قدرت جمع بندی و نتیجه گیری از اصول را برای فقه از انسان می گیرد و چهارم وقتی یک استاد درس خارج می خواهد دوره 30 ساله را 12 ساله کند به همین خاطر اجازه سؤال نمی دهد که این مسأله نیز معایب زیادی را به همراه دارد.

دستیابی به اجتهاد افسانه نیست

استاد درس خارج حوزه علمیه ادامه داد: برخی اوقات واقعا طلبه درس را نفهمیده است ولی چون درس فراوان است، استاد اجازه پرسش نمی دهد و شاگرد پروری در این گونه درس ها مطرح نمی شود؛ یکی دیگر از آفات دروس طولانی خارج این است که دست یابی به اجتهاد را به یک افسانه تبدیل می کند؛ طلبه می گوید اگر اصول این است که ما 20 سال است در درس خارج شرکت می کنیم و چیزی نفهمیدیم پس اجتهاد غیرقابل دستیابی است.

وی با بیان این که در دروس خارج طولانی مطالب گذشته فراموش می شود، تصریح کرد: انسان مگر چه حافظه ای دارد که این استاد چندسال پیش چه مطلبی گفته و طلبه آن را به خاطر داشته باشد و اصلا در این گونه دروس رشته بحث از دست انسان خارج می شود؛ چطور درس 15 سال پیش در ذهن طلبه بماند؟ به همین خاطر است که برخی از بزرگان قائل هستند که طولانی شدن مباحث اصولی نه تنها برای قوه اجتهاد مفید نیست بلکه مضر هم هست.

حجت الاسلام والمسلمین ملک‌زاده با تصریح بر این که طلاب ابتدای ورود به حوزه خیلی ذوق و شوق دارند و استعداد و توانایی های بالایی دارند، عنوان داشت: همه افرادی که به حوزه می آیند این طور نیست که از همه جا مانده باشند بلکه خیلی از آنها زمینه های زیادی را رها کرده و به حوزه آمده اند، حال اگر دوره تحصیل طولانی و فرسایشی شد نشاط از بین می رود و چه بسیار از طلابی که مراجعه می کنند و می گویند می خواهیم به دانشگاه برویم و خدمت کنیم، چراکه باور کرده اند در این حوزه چیزی به دست آنها نمی رسد در حالی که نظام سازی اسلامی در اقتصاد، سیاست و فرهنگ همگی از حوزه و اجتهاد است.

مباحث غیرلازم در اصول فقه

وی با اشاره به مباحثی که نباید در اصول داشته باشد، ابراز داشت: یکی از این مسائل تعریف ها است که آخوند خراسانی خودش تأکید می کند که تعریف ها لفظی است و حد و رسم منطقی ندارد ولی خود ایشان زیاد به این مباحث پرداخته اند؛ دیگر مسائل غیرلازم در اصول «مفهوم و منطوق»، «استصحاب»، «اشتراک»، «مشتق»، «مقدمه واجب»، «بحث ضد»، «بحث از خطابات شفاهی»، «دوران امر بین تخصیص و نسخ»، «مثال های مجمل و مبیّن»، «ظن طریقی و موضوعی»، «انسداد باب علم»، «سببیت»، «امکان تعبد به ظن»، «حقیقت تقلید» و «تبدل رأی مجتهد» که غیرمثمر بودن تک تک این موارد در کلام بزرگانی از جمله میرزای نائینی، امام راحل و دیگر علمای برجسته به تناسب در کتاب های مختلف بیان شده است و ما حتی یک مورد را از خودمان نقل نکرده ایم.

حجت الاسلام والمسلمین ملک‌زاده افزود: در مقابل این مسائلی که باید از اصول کنار برود، بحث های پرثمری همچون عرف داریم که حدود و ثغور آن مشخص نشده است و سیره هم از این قبیل است که در بیانات بزرگان مطرح شده است، یا مذاق شریعت، ضرورت فقه، شم الفقاهه، تنقیح مناط، الغای خصوصیت، اوامر ولایی و اوامر تبلیغی نیز جای بحث دارد.

وی با طرح سؤالی مبین بر این که اگر بزرگان این قدر به تهذیب اصول اهمیت می داده اند چرا در دروس تغییر ایجاد نمی شود؟ عنوان کرد: ما برای این سؤال پاسخی نداریم چرا کسانی که این گونه حرف ها را می زنند خودشان عمل نمی کنند، به همین خاطر به ذهنمان آمد یک دوره اصول مهذب را آغاز کنیم چراکه تا جایی که خبرداریم این درس در حوزه نیست، چراکه جدا کردن مباحث کار سنگینی است.

استاد درس خارج حوزه علمیه در پایان ابراز داشت: این درس سه شب در هفته، روزهای شنبه، دوشنبه و چهارشنبه در مدرس 13 فیضیه برگزار شده و از روز شنبه بعد از نماز عشاء آغاز می شود و ترتیب بحث هم مبتنی به چینش حلقات است نه این که حلقات را تدریس کنیم و دو هفته در هفته نیز بحث فقهی مطرح می شود؛ این مباحث نهایتا سه یا چهار سال طول می کشد./1330/پ200/ی

خبرنگار: داود جعفری