پیدایش نفس اماره به دست خود انسان است
به گزارش سرویس پیشخوان خبرگزاری رسا، بيانات حضرت آيت الله جوادي آملي در ر جلسه درس اخلاق در ديدار با جمعی از طلاب و دانشجويان در قم به بررسی پیدایش نفس اماره پرداخت.
این سخنرانی بدین شرح است:
ذات اقدس اله انسان را خيلي زيبا و كامل آفريد ،اين زيبايي كه درباره انسان است به عنوان حُسن خلقت، بخشي از آن به ارزش برمي‌گردد، بخشي از آن هم به دانش، اگر مي‌گويند عدل زيباست معناي زيبايي، سمعي و بصري نيست. يك وقت مي‌گويند طاووس زيباست؛ يعنی از نظر مسائل ديدن و حسّي زيباست، يك وقت مي‌گويند عدل زيباست؛ يعنی زيبايي وجودي دارد، از نظر هستي‌شناسي، لطافتي دارد كه در موجودات ديگر نيست.
هستي انسان زيباست که فرمود: او را در احسن تقويم آفريد: (لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ في أَحْسَنِ تَقْويمٍ) و همين أحسن تقويم بودنِ مخلوق، نشانه آن است كه خالقش (أَحْسَنُ الْخالِقينَ)است، معلوم مي‌شود كه اين سه نظام در انسان بطور كامل هست؛ يعنی نظام فاعلي‌اش مضبوط است، نظام داخلي‌اش مضبوط است، نظام غايي‌اش هم مضبوط است. از نظر نظام فاعلي در تحت ولايت و رهبري «الله» است كه (بِكُلِّ شَيءٍ عَلِيمٌ)[3] است ،از نظر نظام داخلي آنچه را كه بايد داشته باشد داراست، از نظر نظام غايي، هدفمند است، يك؛ راهي كه او را به هدف برساند در اختيار اوست، دو؛ ابزار پيمودن اين راه را داراست، سه؛ رهبران الهي كه او را راهنمايي كنند، چهار؛ اين مي‌شود احسن تقويم و عصاره اين سه نظام را وجود مبارك كليم الهي در آن استدلال خاصّ خودشان فرمودند: (رَبُّنَا الَّذي أَعْطي كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدي)[4] از اينكه فرمود: (رَبُّنَا) معلوم مي‌شود نظام فاعلي به «الله» برمي‌گردد, (أَعْطي كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ)؛ يعنی هر چيزي، هر چه لازم دارد در نهان و نهاد او هست (ثُمَّ هَدي)؛ يعنی هدفمند است، غايت دارد، مقصد و مقصودي دارد. اين سه نظام دقيق جهان‌بيني در همين يك جمله كوتاه كليم الهي گنجانده شده (رَبُّنَا الَّذي أَعْطي) مي‌شود نظام فاعلي؛ (كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ) مي‌شود نظام داخلي؛ (ثُمَّ هَدي) مي‌شود نظام غايي. مبدأ هست، معاد هست، رهبري درون كه وحي و نبوّت است هست؛ لذا اين موجود مي‌شود (أَحْسَنِ تَقْويمٍ)، آفريدگارش مي‌شود (أَحْسَنُ الْخالِقينَ)؛ چنين موجودي در درون او نفس «امّاره بالسوء» نيست.
ساخته شدن نفس اماره به دست خود انسان
اينكه وجود مبارك يوسف(ع) فرمود: (إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَهًٌْ بِالسُّوءِ)؛[5] يعنی ما در درون، نفس امّاره نداريم اين ما هستيم كه «امّاره بالسّوء» مي‌سازيم. در درون، يك جهاد داخلي هست بين وهم و خيال ،در بخش انديشه با عقل نظر نزاع هست، در بخش انگيزه بين شهوت و غضب با عقل عملي كه «مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اكْتُسِبَ بِهِ الْجِنَان»[6] جدال هست، در اين جدال اگر ـ خداي ناكرده ـ وَهْم پيروز شد يا شهوت و غضب پيروز شد، همان بيان نوراني حضرت امير(ع) است كه فرمود: «كَمْ مِنْ عَقْلٍ أَسِيرٍ تَحْتَ هَوَي أَمِيرٍ»[7] از آن به بعد ما «امّاره بالسوء» پيدا مي‌كنيم و اگر در اين جريان، انسان پيروز شد، مثل خود حضرت امير كه فرمود: «إِنَّمَا هِيَ نَفْسِي أَرُوضُهَا بِالتَّقْوَی»؛[8] من آن را با تقوا رياضت مي‌دهم، تمرين مي‌دهم ،همين نفس مي‌شود «امّاره بالحُسن»؛ اين‌طور نيست كه هر كسي داراي «امّاره بالسوء» باشد، هر كسي داراي نفس مسوّله باشد، اين ما هستيم كه نفس مسوّله مي‌سازيم، اين ما هستيم كه «امّاره بالسوء» مي‌سازيم مي‌توانيم «امّاره بالحُسن» بسازيم. آن نيرويي كه مي‌تواند رهبري بد را به عهده بگيرد ما آن را رهبريِ خوب عطا كنيم، او ما را به نيكي دعوت بكند. مي‌بينيد بعضي‌ها مشتاق نماز اوّل وقتند از كار خير لذت مي‌برند، از گناه منزجرند, بوي بد گناه آزارشان مي‌دهد. اين بيان نوراني پيغمبر(ص) را تا اندازه‌اي ادراك مي‌كنند؛ فرمود: «تَعَطَّرُوا بِالاسْتِغْفَارِ لَا تَفْضَحَنَّكُمْ رَوَائِحُ الذُّنُوب»؛خود را با استغفار معطّر كنيد، بوي بد گناه آبروي شما را مي‌برد، اين «تَعَطَّرُوا بِالاسْتِغْفَارِ»؛ يعنی چنين نيست كه عطر فقط عطر مادي باشد، عطر حسّي باشد ؛عطر معنوي هم هست، گناه معنوي هم هست ،اين استغفار جلوي آن گناه را مي‌گيرد.
ضرورت تطهیر دهان به عنوان مجرای عبور قرآن
در بخش قرائت قرآن، خواندن قرآن كه بارزترين مصداق قرائت قرآن همين نماز است كه «لَا صَلَاهًَْ إِلَّا بِفَاتِحَهًِْ الْكِتَاب»،[10] فرمود: «طَهِّرُوا أَفْوَاهَكُمْ فَإِنَّهَا طُرُقُ الْقُرْآن»؛ دهان خود را پاك كنيد نه دندان را مسواك كنيد. مسواك كردن دندان يك سنّت اسلامي است ثواب خاصّ خود را دارد، آثار بهداشتي هم دارد؛ اما در اين حديث نوراني فرمود دهان را پاك كنيد نه دندان را، آن «طَهِّرُوا أَسْنَانَکُمْ» جداست؛ يعنی دندان‌ها را تمييز كنيد؛ اما اينجا فرمود: «طَهِّرُوا أَفْوَاهَكُمْ» فوه؛ يعنی دهان؛ يعنی زبان را، لثه را، دندان را، فضاي كام را، حلق را؛ نه غذاي شبهه‌ناك وارد شود، نه حرف شبهه‌ناك از اين فضا بيرون بيايد، اين دهان را تطهير كنيد: «فَإِنَّهَا طُرُقُ الْقُرْآن»[11] قرآن بايد از اينجا عبور كند، اگر بخواهد اثربخش باشد بايد از يك مسير طيّب و طاهر بگذرد، چون راه عبور قرآن است؛ نه غذاي مشتبه وارد شود، نه حرف شبهه‌ناك صادر شود.
بنابراين ما «امّاره بالسوء» نداريم، اين ما هستيم كه مي‌توانيم «اماره بالحُسن» تربيت كنيم ،هم «اماره بالسوء» تربيت كنيم. اينكه وجود مبارك پيغمبر(ص) هنگام نماز ظهر كه مي‌شد مي‌فرمود: «أَرِحْنَا يَا بِلَال»؛ اذان بگو خستگي ما رفع شود، با گفتار با خدا، با كلمات الهي همه خستگي‌هاي دنيا رفع مي‌شود.[12] خداي سبحان سيب را سالم آفريده؛ ولي اگر اين سیب حرف باغبان را گوش ندهد به موقع آب نگيرد, به موقع سم‌پاشي نشود، به موقع كود نگيرد و فنّ شريف كشاورزي را گوش ندهد، كِرم در درون اوست، اساس دشمنِ ما درون ماست.
دشمنِ بيگانه مثل ريزگردهايي است كه گاهي آسيب مي‌رساند؛ ولي مشكل اساسي اين سيب كِرمو همان كرمي است كه در درون اوست، نبايد گفت يك ريزگردي هست، آن ريزگرد ده درصد آسيب مي‌رساند؛ اما نود درصد صدمه براي همين كِرم دروني است، اين دشمن دروني او را مي‌پوساند ،از پا در مي‌آورد، حضرت فرمود: «أَعْدَي عَدُوِّكَ نَفْسَكَ الَّتِي بَيْنَ جَنْبَيْكَ»؛[13] آن وقت اين دشمن بيروني را تقويت مي‌كند، با دشمن بيروني هماهنگ مي‌شود و مانند آن؛ بنابراين در ساختار ما جز حُسن و زيبايي چيزي نيست، يك و اگر نقصي پيدا مي‌شود در اثر بدرفتاري و محافظت نكردن ماست، دو؛ در جهاد اكبر اگر ما شكست خورديم در جهاد اصغر هم شكست خواهيم خورد./998/102/ب3
منبع: روزنامه کیهان