رسوم از یاد رفته پیشوازی ماه رمضان در خراسان شمالی
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در خراسان شمالی، استان خراسان شمالی در شمال شرق کشور را دیار باب الرضا (ع) و گنجینه فرهنگ‌ها می‌نامند؛ باب‌الرضا از آن بابت که استان ورودی و درگاه خراسان رضوی و مشهد مقدس بوده و گنجینه فرهنگ‌ها نیز به دلیل آنکه در این استان اقوام گوناگون کرد (کرمانج)، ترک، فارس و ترکمن و پیروان مذاهب شیعه و سنی در کنار هم با صفا و صمیمیت زندگی کرده و گنجینه‌ای از فرهنگ‌ها را تشکیل داده‌اند.
رنگین‌کمان هفت‌رنگی از فرهنگ و قومیت که در عین داشتن زبان و گویش و تیره و دودمان متفاوت، داشته‌ها، خواسته‌ها و علایق مشترک زیادی هم دارند؛ اشتراکات دینی، فرهنگی و ملی که وحدت‌آفرین شده و خراسان شمالی را به استان نمونه همزیستی و همدلی اقوام مختلف تبدیل کرده است.
یکی از نمادها و نمودهای وحدت‌آفرین در خراسان شمالی، ماه رمضان و آداب و عبادات این ماه است که در آن پیروان هر مذهب و قوم، به قول شیخ بهایی هر کدام به زبانی و بیانی صفت حمد الهی می‌گویند.
به پیشواز ماه رمضان رفتن یکی از سنن اسلامی است که در بسیاری از کشورهای مسلمان وجود داشته و در منطقه شمال خراسان نیز از گذشته‌های دور تاکنون با آداب و کیفیت ویژه خود برگزار می‌شود، هرچند که بسیاری از این آداب با چرخش روزگار و گذر زمان دگرگون شده و یا در پاره‌ای موارد متأسفانه کلاً از یاد رفته‌اند.
تغییر در برخی از رسوم پیشوازی ماه مبارک رمضان را نمی‌توان به صورت مطلق خوب یا بد دانست چراکه بسیاری از این تغییرها نتیجه اجتناب‌ناپذیر پیشرفت امکانات و زندگی انسان است اما در مورد فراموش و یا کمرنگ شدن برخی از آداب نیک پیش از شروع ماه رمضان قضیه اندکی متفاوت است.
درست است که چه بخواهیم و چه نخواهیم پیشرفت زندگی و دگرگون شدن اوضاع فرهنگی و اجتماعی، آداب و رسوم کهن هر قومی را تغییر می‌دهند اما نباید از این نکته نیز غافل شد که اگر نسل‌های جدید از طریق معرفی، فرهنگ‌سازی و آموزش با سنت‌های نیک اسلامی و کهن آشنا شوند بدون شک زمینه تداوم این آداب و رسوم هرچند در شکل و شمایلی جدید فراهم می‌شود که آداب پیشوازی ماه رمضان نیز از این قاعده مستثنا نیست.
آداب به پیشواز رفتن ماه رمضان در خراسان شمالی
اگرچه در روزگاران دور در منطقه شمال خراسان هر کدام از اقوام کرد، ترک، تات و ترکمن در ایام نزدیک به ماه رمضان برای پیشوازی از موعد میهمانی خدا، تقریباً آداب و رسوم ویژه خود را داشته‌اند اما افزایش ارتباطات اندک‌اندک در بین آن‌ها همگونی فرهنگی ایجاد کرده و بسیاری از رسوم خاص و ویژه هر قوم، به آداب مشترک اقوام مختلف این استان تبدیل شده است.
تقریباً همه رسوم پیشوازی ماه رمضان در خراسان شمالی، در کنار مذهب و آموزه‌های اسلامی، ریشه در سنت‌های بسیار کهن هر قوم داشته و درواقع برگرفته از محل و شیوه زندگی، زبان، شغل غالب و روابط اجتماعی حاکم در میان اقوام مختلف بوده است.
به پیشواز ماه رمضان رفتن از دیرباز در بین همه اقوام خراسان شمالی وجود داشته و اکنون هم تا حدی وجود دارد، در گذشته با نزدیک شدن این ماه جنب و جوشی در بین اهالی این استان به راه می‌افتد و همه تلاش می‌کنند تا خود، خانه و محله خویش را برای ورود به ماه رمضان آماده کنند.
خانه‌تکانی یکی از آداب مردم خراسان شمالی پیش از شروع ماه رمضان بود که شامل خانه و کاشانه شخصی و مسجد محل می‌شد، مردم با تنظیف و پاک کردن خانه و اسباب آن و تمیز کردن مساجد و وسایل آشپزخانه این اماکن مقدس، درواقع خود را برای پرداختن به عبادت در ماه رمضان آماده می‌کردند. هرچند که امروز از این خانه‌تکانی عمومی، تقریباً تنها نظافت و غبارروبی مساجد مانده و خانه‌تکانی منزل غالباً پیش از فرارسیدن عید نوروز انجام می‌شود.
در دوران گذشته برای نظافت مساجد پیش از فرارسیدن ماه رمضان، همه اهالی اعم از پیر و جوان و زن و مرد پیش‌قدم شده و بسیاری نیز نذر این کار را داشتند، فرش‌های مساجد تکانده و وسایل آشپزخانه شستشو می‌شد و پس از پایان یافتن نظافت منازل و مساجد، نوبت به نظافت شخصی افراد می‌رسید.
سال‌ها پیش که منازل حمام اختصاصی نداشتند و در بجنورد تنها هفت حمام ازجمله حمام سراب، جاجرمی‌ها، کوثر، نور، رجاییان و حمام ملاک وجود داشت، پیش از شروع ماه رمضان این حمام‌ها دو شیفته می‌شدند و آتش آن‌ها لحظه‌ای خاموش نمی‌شد، با وجود این در این حمام‌ها جای سوزن انداختن نبود.
جز وصل تو دل به هرچه بستم توبه
یکی دیگر از رسوم کهن پیشوازی ماه رمضان در خراسان شمالی، سنت آشتی‌کنان بود؛ در این رسم بزرگان قوم کسانی که به علت برخی مشکلات و درگیری‌ها با یکدیگر قهر و زبان‌بسته بودند را دعوت کرده و از آن‌ها می‌خواستند کینه و کدورت‌ها را کنار گذاشته، روی یکدیگر را ببوسند و آشتی کنند، نَقل و نُقل این محافل هم این حدیث نبوی بود که «هرگاه دو مسلمان به مدت سه روز با یکدیگر قهر باشند، با هم آشتى نکنند و بین آن‌ها دوستى نباشد، از دین اسلام خارج‌اند و هر کدام در صلح و آشتى بر دیگرى پیشى گیرد، روز قیامت زودتر وارد بهشت خواهد شد»؛ و با بیان این حدیث از دو نفر می‌خواستند که در آستانه ماه رمضان با یکدیگر آشتی کنند تا روزه آن‌ها مورد قبول باشد.
یکی دیگر از آداب پیشوازی ماه مبارک رمضان در خراسان شمالی که بیشتر در بین ترک‌زبانان این استان انجام می‌شد، طبخ و تناول ماهی پیش از شروع این ماه مبارک بود، آن‌گونه که کارشناسان فرهنگ عامه خراسان شمالی گفته‌اند رسم تهیه و پختن ماهی پیش از شروع ماه رمضان بر اساس اعتقاد اهالی این استان به پاک بودن ماهی انجام می‌شده است شاید بتوان گفت این عقیده از محل زندگی ماهی در آب و دریا و پاک بودن آن نشأت گرفته است اما در هر صورت امروز این رسم تقریباً به‌طور کامل فراموش شده است.
هدیه دادن به نوجوانان تازه مکلف‌شده و یا کودکانی که هنوز به سن تکلیف نرسیده اما قصد روزه گرفتن دارند، یکی دیگر از رسوم مردم خراسان شمالی پیش از شروع ماه رمضان بود که از دیرباز در بین اهالی این استان رواج داشته و اکنون هم به صورت محدود به ویژه از سوی بزرگ‌ترها و پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها انجام می‌شود.
سنت هدیه دادن به کودکان و نوجوانان در آستانه فرارسیدن ماه مبارک رمضان درواقع برای تشویق آن‌ها به روزه گرفتن بود، هرچند که روزه‌داری برای کودکانی که به سن تکلیف نرسیده بودند غالباً به اصطلاح اهالی خراسان «کله گنجشکی» و تا زمان اذان ظهر بود.
یکی دیگر از آداب پیشوازی ماه رمضان در خراسان شمالی که بیشتر در بین کرمانج‌های این استان رواج داشت، ذبح گوسفندی بود که از چندین ماه پیش برای ماه رمضان انتخاب و پروار شده بود.
پس از ذبح گوسفند و برای نگهداری و استفاده از گوشت آن در طول ماه مبارک رمضان، زنان کرمانج تقریباً همه گوشت را «قورمه» می‌کردند؛ به این معنا که گوشت‌های خرد شده را در روغن سرخ و برشته و خشک می‌کردند تا بدون خراب و فاسد شدن بتوانند تا پایان ماه رمضان از آن استفاده کنند.
امروزه این رسم با پیشرفت زندگی و وجود امکاناتی چون یخچال و فریزر که نگهداری گوشت و مواد غذایی را راحت کرده است، تقریباً از بین رفته هرچند که شاید هنوز هم در بین برخی عشایر استان به صورت محدود وجود داشته باشد.
چراغانی کردن کوچه و درب خانه‌ها و سرای یکی دیگر از رسوم اهالی خراسان شمالی به ویژه تات‌های این استان پیش از شروع ماه رمضان بود که اکنون تقریباً از بین رفته و جای آن را «فضاسازی» های رسمی گرفته است که غالباً هم با مدیریت دستگاه‌های فرهنگی و مذهبی و با مشارکت مسجدی‌ها انجام می‌شود.
آداب پیشوازی رمضان در بین ترکمن‌های سنی‌مذهب خراسان شمالی
رسوم پیشوازی ماه مبارک رمضان در بین ترکمن‌های اهل سنت خراسان شمالی اندکی متفاوت و ویژه است، افزون بر نظافت و غبارروبی منازل و مساجد، یکی از سنت‌های پیشوازی ماه رمضان در بین ترکمن‌های خراسان شمالی مفروش و مزین کردن مساجد با فرش‌ها و نمدهای ویژه اقامه نماز است که در بین اهالی این قوم به نمازلیق (سجاده) معروف است.
«آی گورمک» به معنای رؤیت هلال ماه رمضان یکی دیگر از سنت‌های پیشوازی این ماه در بین ترکمن‌های سنی مذهب خراسان شمالی است، آن‌ها اعتقاد داشتند هر کس زودتر هلال ماه مبارک رمضان را ببیند ثواب بیشتری می‌برد و به همین دلیل هم تلاش می‌کردند با رفتن به بلندی‌ها نظیر پشت بام و روی تپه‌ها هلال ماه را زودتر ببینند.
امروزه این رسم اگرچه به صورت غیررسمی ادامه دارد اما با توجه به فعالیت ستاد استهلال و اعلام رسمی آغاز ماه مبارک رمضان از صداوسیما و رسانه‌ها، سنت آی گورمک دیگر همانند گذشته با شور و شوق برگزار نمی‌شود.
یکی دیگر از آداب ترکمن‌های سنی‌مذهب خراسان شمالی پیش از شروع ماه رمضان، روزه گرفتن و به پیشواز رفتن این ماه است، برخی از ترکمن‌های استان ماه‌های رجب و شعبان را نیز روزه گرفته تا به همراه ماه رمضان، سه ماه را روزه بگیرند اما تقریباً همه ترکمن‌های خراسان شمالی حتماً دو روز مانده به ماه رمضان را به پیشواز ماه میهمانی الهی رفته و روزه می‌گیرند.
ترکمن‌های خراسان شمالی ماه رمضان را «آرازا آی» می‌نامند، چند روز مانده به این ماه از درون خانه‌ها صدای قرآن شنیده می‌شود و در کوچه‌ها نیز کودکان شادی‌کنان ورود ماه رمضان را جشن گرفته و می‌خوانند: «آرازا آی گلدی، آغیز آچار لری بلن/ آرازا آی گلدی، تراویج لری بلن/ آرازا آی گلدی، ختم قرآن لری بلن/ آرازا آی گلدی، یا رمضان گیجه سی بلن...».9314/704/ب
هادی رحیمی کوهستان