اجتهاد تمدن ساز مولد علم در ساحت علوم اسلامی است/ اجتهادی برای تحقق تمدن نوین اسلامی
به گزارش سرویس اندیشه خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام و المسلمین علیرضا اعرافی در نشست بین‌المللی بانو مجتهده امین که در محل تالار بیداری اسلامی جامعه الزهرا(س) برگزار شد، تصریح کرد: شکل‌گیری اجتهاد تمدن ساز شبیه به مسائل مبتلابه جدید که جوامع امروزی در امور شرعی خود با آن روبرو هستند، است. باید در نظر داشت در فضای استنباطی با یک اجتهاد منظومه‌ای روبرو هستیم. این نوع اجتهاد یعنی مجموعه‌ای رشته‌ها از مبانی دینی به‌صورت یک گزاره واحد در آمده باشد. نتیجه این گزارش علمی به عنوان مثال کتاب بیع یا کتاب اجاره خواهد بود یا در مباحث کلامی مصداق نتیجه این مدل اجتهاد، بحث امامت خواهد بود.
عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، اجتهاد منظومه‌ای در علوم را به‌صورت یک علم دانست و گفت: این مدل از اجتهاد در فقه و کلام به‌صورت منظم درآمده است؛ این در حالی است که در گزاره‌های توصیفی می‌توان خیلی از گزاره‌های استخراج نشده آن را با این مدل از اجتهاد استنباط کرده، به علم اخلاق نسبت داد. بر اساس این تعریف، این مدل اجتهادی به مراتب پیشرفته‌تر از استنباط تک گذاره‌ای است. باید در نظر داشت که شیخ طوسی در مبسوط، ابواب به هم ریخته فقه را طبقه‌بندی و توسعه داد و حقیقت تلخ زمان حال این است که ما همچنان در مفروض شیخ در ساحت فقه و اصول حرکت می‌کنیم که البته مقداری از توسعه علامه حلی هم مورد استفاده قرارگرفته است.
قانون گذاری بر مدار مبانی اسلامی نیازمند اجتهاد منظومه‌ای است
امام جمعه موقت قم، علم اصول و فقه را از اولویت‌های اصلی در سند توسعه عنوان کرد و گفت: حرکت بر مدار مفروضات شیخ طوسی از مواردی است که امروز نیازمند به توسعه زیادی دارد؛ این در حالی است که متأسفانه کار زیادی صورت نگرفته است. باید در نظر داشت که در بعضی از حوزه‌ها مانند قانون‌گذاری نمی‌توان به‌صورت تک‌تک و مجزا استنباط و اجتهاد نمود بلکه نیاز به اجتهاد منظومه‌ای نیاز است، زیرا قانون به‌عنوان متعلق اجتهاد ماهیتی منظومه‌ای دارد. بر این اساس نه تنها در این امور باید اجتهاد حکمی داشته باشیم، بلکه باید نسبت به آن منطق و روحی که احکام و قوانین را در این حوزه با یکدیگر مرتبط می‌سازد نیز اشراف و اجتهاد وجود داشته باشد. این اشراف و اجتهاد باید به‌صورت تعاملی بر مدار هر دو اجتهاد شکل بگیرند؛ یعنی از یکسو اجتهاد در استنباط احکام و مواد قانونی و از سوی دیگر اجتهاد در روح قانون یا روح شریعت در تعامل با یکدیگر عمل نمایند که البته بسیار پیچیده و دشوار است.
حجت‌الاسلام و المسلمین اعرافی با بیان اینکه نتیجه اجتهاد منظومه‌ای تنویع اجتهاد به اموری است که نیازمند به رویکرد منظومه‌ای است، تصریح کرد: باید اموری مانند صلاة که اقتضای چنین رویکردی را ندارند تنویع آن در سیر این اجتهاد ممکن و ضروری است؛ چنانچه خیلی از محققین این زمینه اعتقاد دارند. تنویع اجتهاد در حقیقت معنای خود از جهت متعلق آن در برخی امور ضروری است؛ چرا که حوزه‌های مختلفی که از متعلقات اجتهاد در معنای امروزی قرار می‌گیرند، دارای ویژگی‌ها و امتیازات خاصی منحصر به خود هستند. بر محور این تحلیل است که در اجتهاد منظومه‌ای معتقد هستیم که اجتهاد مربوط به آن حوزه علمی خاص را نسبت به سایر حوزه‌ها متمایز می‌کند.
اجتهاد تمدن ساز مقدمه حرکت برای حل مسائل سیال عصر حاضر است
امام جمعه موقت قم با اشاره به اینکه برای تشریح و اقامه استدلال در حقیقت این جریان علمی منحصر به فقه می‌توان اجتهاد در سیاست که امری سیال است را مورد بررسی و کاوش قرار داد، اظهار کرد: سیاست در دوره‌های مختلف تاریخی در حال تحول از لحاظ ماهوی در معنای ذاتی خود بوده است؛ این در حالی است که دارای تعامل با پدیده‌های دیگر و مصادیق جدید بوده است و اجتهاد در این باب با اجتهاد در باب عبادات که حوزه‌ای ثابت و بدون تحول است متفاوت بوده و این تفاوت یک تفاوت ماهوی و جدی است. بر این مدار متعلق‌های اجتهاد یکسان نبوده و دارای ویژگی‌های اختصاصی و متفاوت خاص خود هستند.
عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم با اشاره به اینکه این تفاوت‌های ماهوی و ذاتی مقدمه‌ای برای تفاوت ماهوی اجتهادی است، تصریح کرد: هر نوع تفاوتی در نوع ماده مسأله عموماً سبب می شود که در روش اجتهادی متعلق به حوزه مزبور به آن مسأله نیز تفاوت‌هایی وجود داشته باشد. این حقیقت در روش اجتهاد روشی تجربه‌پذیر است و نمودی ایستا و ثابت ندارد و چنین نتایجی در این مبانی باعث شده است که نتیجه مجتهد بر این مدار باشد. اگر روش اجتهاد در حوزه عبادات دارای مؤلفه‌های خاصی است نمی‌توانیم در حوزه‌های دیگر نیز به همان مؤلفه‌های روشی بسنده کنیم. به عنوان مثال دانش جامعه شناسی در غرب به حوزه اجتماعی که در آن شکل گرفته است وابستگی جدی داشته و قابل سرایت به سایر محیط‌های اجتماعی نیست، چرا که عموماً جوامع و محیط‌های اجتماعی مختلفی بر مدار فرهنگ‌های متفاوتی در سطح جهان که نوع کنش‌های اجتماعی آن جوامع اجازه ورود این مدل و سبک‌ها را به درون جوامع خود نمی‌دهند می‌چرخند.
استاد درس خارج حوزه علمیه قم با اشاره به اینکه در روش اجتهاد منظومه‌ای نمی‌توان مؤلفه‌های روشمند مرتبط به یک حوزه علمی خاص را به حوزه‌های دیگر علوم تعمیم داد، گفت: باید در نظر داشت که در حوزه‌های علمی مختلف، مؤلفه‌های روشمند دیگری تجربه میشود که سیر استنباط را به مشی متفاوت اصول منتقل خواهد کرد. در نتیجه می‌توان گفت: در فضای نظریه محوری در اجتهاد منظومه‌ای ثبوتاً معقول است که اجتهاد مربوط به یک حوزه از اجتهاد مربوط به حوزه دیگر متفاوت باشد، این در حالی است که تجربیات اجتهادی در حوزه عبادات و معاملات این نظریه را با مدلی اثباتی تأیید میشود.
حقیقت اجتهاد منظومه‌ای روح پویای آن است
حجت‌الاسلام و المسلمین اعرافی با اشاره به اینکه قاعده حاکم بر اجتهاد منظومه‌ای بر این مدار حاکم است که حقیقت منظومه‌های کلامی، فقهی و معارفی که سیر این اجتهاد ساخته می‌شوند هیچ استانداردی ندارند، تصریح کرد: حقیقت فقه در فقه پویای شیعه بر این است که تعداد ابواب فقهی هیچ استانداردی تعریف شده‌ای ندارند و می‌توانند بسط و قبض پیدا کنند به نحوی که حتی نوع برش مطالب در فضای پژوهش و استنباط هیچ موضوع از پیش تعریف‌شده یا به عبارت عامه استانداردی ویژه‌ای ندارند.
برش‌های نظام‌مند در علم فقه با قواعد اصولی اجتهاد منظومه‌ای چهره مولد این سبک اجتهادی است
وی ادامه داد: برای مثال در دنیای علم فقه اصول یک برش طبقه‌بندی شده از فقه وجود دارد؛ این در حالی است که برش‌های دیگر را می‌توان ایجاد کرد. باید بر این حقیقت هم تکیه کرد که خیلی از مسائل جدید مطرح شده در جوامع اسلامی متشرع به تفسیری همسو در ساحت مبانی علم فقه و اصول وجود دارد بر این مدار تحلیلی در علم فقه و اصول می‌توان با مواد گوناگون ابواب مختلف را برای ایجاد یک باب جدید و تأمین کننده مسائل شرعی جامعه اسلامی استفاده کرد. با این سبک استنباطی که برگرفته از اجتهاد منظومه‌ای است می‌توان با تکیه بر آن برای مواضع علمی ابوابی را ایجاد کرد تا بتوان مسأله موجود را حل‌وفصل کرد.
حجت‌الاسلام و المسلمین اعرافی به تفسیر این افق اجتهاد منظومه‌ای پرداخت و ابراز گرد: برای مثال موضوع زینت از مواضع مبتلابه جوامع اسلامی است که بیشترین سؤوالات شرعی را به خود اختصاص داده است. برای استخراج گزاره‌های مرتبط با این موضوع بخشی از مواد مورد نیاز استنباطی آن در باب صلاة و بخشی دیگر در باب مسکن و ابواب دیگر به تکرار و با ابعاد مختلفی آمده است. در حقیقت این مبانی در ابواب مختلف پخش شده و در حال حاضر باب مجزا مختص به خود را ندارد. با این تعریف از فقه و استنباط منظومه‌ای همه این مبانی در فقه با ابعاد مختلفش و با نگاهی متفاوت در باب دیگر وجود دارد اما انسان می‌تواند با ایجاد برش‌هایی موضوعی بابی نوین در فقه تحت عنوان «تزئین» ایجاد کند.
رییس جامعه المصطفی العالمیه با اشاره به اینکه برش‌های ایجاد شده به منظور حل یک مسأله در مبانی اصول و فقه خود به‌تنهایی می‌توانند به‌عنوان بابی مجزا مورد بررسی قرار گیرند، گفت: این حقیقت از ویژگی‌های فقه منظومه‌ای یا اصول استنباط منظومه‌ای است. با این تفسیر با یک نگاه جدید می‌توان در فقه بابی با آرایه جدید و با موضوعات مختلف شکل داد. اساساً در اجتهاد منظومه‌ای می‌توان نگاهی متفاوت به اصول استنباط داشت برای مثال اگر بگوییم می‌خواهیم موضوع زن در جوامع اسلامی را به عنوان یک علم جدید مورد بررسی قرار دهیم و بر مدار فقه منظومه‌ای روی آن بحث و تبادل نظر کنیم. در چنین حالتی باید از ابتدای علم فقه تا آخرین باب آن مبانی مورد نظر که متعلق به این علوم بانوان مسلمان است را مورد بررسی قرار داد.
عضو کمسیون حوزه‌ای شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به اینکه منظومهسازی در ساحت علم فقه یک موضوع پویا و در حال رشد است، گفت: اجتهاد منظومه‌ای در مبانی منظومهسازی خود امر ثابت و خشک نیست و خود یک منظومه می‌تواند تغییراتی زیاد پیدا کند و درون آن منظومه نیز موضوعات جدید مورد بررسی قرار می‌گیرد. باید در نظر داشت که اجتهاد منظومه‌ای مرحله دوم از منظومه‌های کلامی، فقهی، توصیفی و اخلاقی را شکل می‌دهد یا به عبارت دیگر منظومه‌هایی که در علوم مطرح است. قبض و بسط و نوع برش آن ثابت و لایتغیر نیست. این موضوعی است که شهید صدر بر روی آن تأکید فراوان داشته‌اند اسناد این تأکید را هم می‌توان در سخنرانی‌های سه ماه آخر قبل از شهادتشان جویا بود.
وی افزود: عرضه برش‌های جدید در ابواب و مباحث نوین فقهی بی‌نهایت است این برش‌های گوناگون که اتخاذ شده از متون دینی در موضوعات نوین است یک مقوله بی‌نهایت همگام با تطور زمین، زمان و جهان در عصر حاضر و آینده بی‌نهایت است. این در حالی است که همزمان با تغییرات همین، زمان و جهان مبانی آن در نتایج خود تغییراتی را پیدا می‌کند. باید پژوهشگران حوزه دین در نظر داشته باشند که نقش زمان و مکان بخشی از عناصر تأثیرگذار خود را در چنین حالتی برای مجتهد نمایان ساخته بر این اساس در نوع طبقه‌بندی و در نوع برش زدن در ابواب علم فقه محقق و پژوهشگر حوزه دین می‌تواند بر اساس موضوع در اشکال مختلف ابواب و فصولی در ساحت موضوع موردپژوهش محقق را ایجاد کند که نتیجه آن منجر به تولید یک علم با نگرش جدید خواهد بود.
پویایی اجتهاد منظومه‌ای دلیل توسعه روشمند آن در تمام زمان‌ها در طول تاریخ است
عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم با بیان اینکه طلاب علوم دینی باید در فضای پژوهشی فقهی این حقیقت را در نظر بگیرند که در اجتهاد منظومه‌های فقهی در همه ابعاد خود ـ کلام، فلسفه، فقه، اخلاق و... ـ هیچ وقت جریان تولید علم در دانش‌های اسلامی متوقف نخواهد شد، تصریح کرد: فقه پویای شیعه همیشه بر مدار پویایی می‌چرخد و توسعه و رشد می‌کند. در مقابل چنین فقه پویا و گسترده‌ای امروز حوزه‌های ما با حقیقتی روبرو هستند که باید بر پیکره این علم حفاری‌هایی عمیق صورت پذیرد تا علم فقه و اصول به فصل نوین خود وارد شده و قرن جدیدی از ساحت علم فقه به جهانیان معرفی گردد.
امام جمعه موقت قم با اشاره به اینکه مرحله سوم اجتهاد در همان فضای علمی پیشگامی شهید صدر باقی مانده است، اظهار داشت: بعد از شهید صدر کاری عمیق روی مدل اجتهادی فقه شکل نگرفته است. این حقیقت توان علمی شهید صدر است که سی مقدمه تمام عیار را در مباحث اجتهاد و تقلید مطرح کرده و در اقتصادنا جداگانه بر این مدار با موضوعی خاص مانور علمی دادند. این در حالی است که در مباحث دیگر فقهی نیز ایشان با یک عینک نظام سازی به مباحث ورود کرده و دنیا را مبهوت در شیوه استنباطی نوین خود ساختند.
عضو شورای عالی برنامه‌ریزی وزارت علوم به تشریح سبک استخراج گزاره‌های دین از منابع دینی از سوی شهید صدر پرداخت و گفت: طلاب علوم دینی برای یادگیری شیوه استنباطی شهید صدر باید به این نکته اهتمام داشته باشند که در نظام سازی طبق تعریف شهید صدر از تعدادی گزاره‌های اولیه فقهی بابی با عنوان موضوع پژوهش تنظیم میشود و پس از آن اقدام به استنباط در مباحث می‌گردد با این تفاوت که خروجی این کار منظومه نیست بلکه پله و راهی است برای اینکه به عمق فهم و درک مبانی اصلی آن علم رفته و اقدام به تولید و توسعه علوم مرتبط با آن کند.
روح اصولی حاکم بر سبک اجتهادی شهید صدر اندیشه‌ساز است
عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم با اشاره به اینکه در مدل سیر علمی شهید صدر در جریان تولید علم برای آنکه محقق بتواند اثبات کند بر این مواضع علمی مطرح چه قواعدی حاکم است اقدام به استنباطی می‌کند که نتیجه آن تولید علم باشد، اظهار کرد: شهید صدر موضوع اقتصاد را که به‌تفصیل در کتاب اقتصادنا مورد کنکاش علمی خود با این سبک قرار داده است مباحثی همچون بحث حقوق بشر یا بهداشت بشر را مطرح کرده است. در چنین فضایی منظومه یک روح پایه و حاکم دارد برای گزاره‌های اولیه و دستیابی به قواعد حاکم به یک علم؛ بنابراین از ویژگی‌های منظومه برش خورده در نظام فکری شهید صدر همین کشف روح حاکم بر گزاره‌ها است.
حجت‌الاسلام و المسلین اعرافی با اشاره به اینکه دستیابی به قواعد بنیادی نظام‌های حاکم را به وجود خواهد آورد، گفت: شهید صدر در کتاب اقتصادنا مالکیت را بر چند نوع تعریف کرده است و در ذیل این تعاریف انواع نگاه‌های علمی را نسبت به این گزاره استخراج می‌کند. این در حالی است که اسلام نگاه چندضلعی به مالکیت دارد و این نگاه روح حاکم در کتاب اقتصادنا است این در حالی است که حتی در یک فصل به‌صراحت بیان نشده است که اعتقاد اسلام چنین نگاهی است ولی روح حاکم بر بحث همین محور حیاتی و علمی است.
شیوه استنباطی شهید صدر در علم اصول گزاره‌های نظام ساز را در نتایج خود به همراه دارد
استاد درس خارج حوزه علمیه قم با اشاره به اینکه در شیوه استنباطی شهید صدر گزاره‌های تجویزی، فقهی و کلامی با یکدیگر دادوستد علمی دارند، یادآور شد: باید در نظر داشت اینکه منظومه‌ها تولیدشده در این روش که خود تولیدکننده نظام‌هایی هستند، آیا ثابت است یا متغیر و آیا از نگاه شرع حجیت دارد یا خیر؟ می‌توان گفت که شهید صدر در این زمینه طرح موضوع نفرموده و کینه دشمنان اسلام این سعادت را از بشریت گرفته است و به نظر من این مأموریت و رسالت امروز حوزه‌ها و طلاب فاضل است که به این موضوع نیز بپردازیم.
علم فقه بر چهار رکن زندگی بشری تأثیر مستقیم می‌گذارد.
حجت‌الاسلام و المسلمین اعرافی نظام سازی را کاری نو و دارای ۱۵ خاصیت برجسته در مباحث دینی و مبانی اجتماعی دین توصیف کرد و گفت: چهارمین مرحله امتداد منظومه‌های فقهی و این اجتهاد و این نظامات فقهی است. باید در نظر داشت این منظومه‌ها و معارف مستنبط در چهار حوزه زندگی مهم زندگی بشری تأثیر پیچیده‌ای می‌گذارد؛ اولین تأثیر آن در معارف بشر است. این حقیقت دنیای علم فقه است که معارف بشری بسیار تحت تأثیر این مدل از سیستم فقهی قرار می‌گیرد. این همان حقیقتی است که مقام معظم رهبری در درس خارج خود بر محوریت و اهمیت آن تأکید می‌فرمایند. چنانچه شنیدیم معظم له در یکی از دروس خارج فرموده‌اند: «امروز مباحث کلامی که برای دفاع از عقاید دینی مطرح است، غیر از مباحث آن وقت‌هاست. چه کسی حالا شبهه‌ی ـ ابن‌کمونه ـ را مطرح می‌کند؟ امروز شبهات فراوانی در عالم ذهنیات و معارف بشری هست. حوزه‌های علمیه باید این شبهات و راه مقابله‌ی با آن‌ها را بدانند و در مقابل فلسفه‌ها و گرایش‌ها و مذهب‌ها، همیشه یک حالت بُرندگی و تهاجمی داشته باشند. پس این رشته‌ها باید در حوزه‌ها مورد توجه قرار بگیرد و متخصصانی در این علوم تربیت بشوند و حوزه به چشم بی‌اعتنایی به این‌ها نگاه نکند.»
رییس جامعه المصطفی العالمیه به بیان دومین تأثیر فقه در زندگی بشر پرداخت و گفت: باید تأثیر این امتداد در حوزه هنر و فنون را دید و باور داشت که هنر و فنون به‌شدت تحت تأثیر اندیشه اسلامی قرار می‌گیرد؛ چنانچه در معماری و شهرسازی و یا حتی فیلم‌سازی این حقیقت را می‌توان به‌وضوح مشاهده کرد. سومین تأثیر فقه را می‌توان در سبک‌های زندگی انسان‌ها دید بر این اساس چهارمین تأثیر ملموس فقه در فناوری‌ها در حد تعادل اسلامی آن قابل مشاهده است. بر این اساس ما معتقدیم اجتهاد تمدن ساز اجتهادی نظام ساز و تولیدکننده علوم است./۸۳۷/503/ر
برای مشاهده بخش نخست گزارش اینجا را کلیک کنید.
گزارش: محمد جعفری