بررسی تصویری از صحنه رقابت داعیان مذهب، در جهان اهل سنت

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در مشهد، نشست «جریان شناسی فکری اهل سنت» با حضور حجت الاسلام محمد مهدی تجریشی، نویسنده کتاب« اطلس رهبران» تصویری از صحنه رقابت داعیان مذهب در جهان اهل سنت عصر امروز 7 بهمن در محل فرهنگسرای قرآن و عترت مشهد برگزار شد.

حجت الاسلام محمد مهدی تجریشی در این نشست گفت: مذهب و جریان های مذهبی همیشه پای ثابت تحولات سیاسی، اجتماعی عالم اسلام بوده اند و هیچ فراز و فرودی در هیچ مقطعی نتوانسته است عاملیت این نوع از جریانات را به کلی محو کند.

وی افزود: وقایع مختوم به سقوط عثمانی، نهضت ضد استعماری شبه قاره، مناقشات ناصر با سعودی ها، نهضت نفت ایران و جنگ های اعراب و اسرائیل همگی رد پررنگی از این نوع نقش آفرینی را تا اواخر دهه شصت میلادی به نمایش گذاشت.

نویسنده کتاب« اطلس رهبران» به تشریح جریان های اسلامی سه گانه پرداخت و گفت: بنیادگرایی، سلفیت و معنویت گرایی ازجمله این جریان های اسلامی است که بنیادگرایی در مقابل مصلحت گرایی نشان دهنده میزان گرایش تعبدی جریان ها است.

سلفیت مناقشه ای تاریخی در مورد مراجع تشریع و فکر اسلامی

وی با بیان این که سلفیت مناقشه ای تاریخی در مورد مراجع تشریع و فکر اسلامی است، اظهار کرد: گروه های سلفی این مرجعیت را منحصر در سه نسل نخستین اسلامی می دانند و در مقابل گروه های سنتی آن را ممکن است تا پیش از دوره مدرن امتداد دهند.

وی افزود: معنویت گرایی عنصر سومی است که در دو گانه شریعت و طریقت یا مناسک ظاهری و اعمال قلبی معنا می یاب دو میزان تاکید یک گروه بر هریک از جهات، گرایش گفتمانی آن را مشخص می کند.

در حوزه نظر اختلافی میان یک صوفی و سنتی وجود ندارد

نویسنده کتاب« اطلس رهبران» با بیان این که در حوزه نظراختلافی میان یک صوفی و سنتی وجود ندارد، اظهار کرد: اما در عمل، میزان تمایل، عامل تعیین کننده در ورود یک فرد به سلک صوفیان و مرشدان یا اشتغالش به علوم ظاهری مانند فقه و حدیث می شود.

وی ادامه داد: تأثیر دو گانه بنیاد گرایی و مصلحت گرایی در گروه های سلفی تحقق یافته و منجر به جداشدن نوسلفی ها از سلفی های کلاسیک شده است و از طرفی همین تمایز به میزانی کمتر در سنتی ها و صوفیه نیز وجود دارد.

معنویت گرایی تنها سنتی ها را دوپاره کرده است

این محقق و پژوهشگر حوزوی بیان داشت: معنویت گرایی نیز تنها سنتی ها را دوپاره کرده است و دو گانه« صوفی، سنتی» را باعث شده است که طیف آن در میان سلفی ها به قدری باریک است که نمی توان دسته بندی جدیدی براساس آن ایجاد کرد.

وی درادامه به برسی جریان های فکری زنده اهل سنت در حال حاضر و معرفی رهبران آنها پرداخت و گفت: الازهر، جنبش گولن، نهضت العلما، مالکیه ومنهاج القرآن از مهمترین این جریان ها در شرایط حاضر هستند.

این محقق و پژوهشگر حوزوی بیان داشت: انعطاف پذیری مکتب الازهر نسبت به دین جزء بارزترین شاخصه های آن است و این موضوع مورد توجه و علاقه بسیاری از محققان غربی قرار گرفته است.

نویسنده کتاب« اطلس رهبران» افزود: چنین رویکردی نشأت گرفته از رواج عقلانیت و تاویل گرایی کلامی، فلسفی در میان الازهر است و این درحالی است که منطق و فلسفه در غالب مجامع اهل سنت متروک شده و امروزه بسیاری از بزرگان الازهر و از جمله شیخ کنونی آن فارغ التحصیلان فلسفه اند.

وی ادامه داد: این کرسی علمی به ویژه پس از نهضت اصلاحی عبده، جایگاه در خور توجهی در الازهر دارد که علاوه بر فلسفه، فقه رأی گرای حنفی در مصر در مقابل فقه ظاهرگرای حنبلی و سلفی چنین رویکردی را اقتضا می کند.

حجت الاسلام تجریشی بیان داشت: تصوف نیز که جزو ارکان همیشگی الازهر بوده می تواند عاملی مؤثر در اباحی گری عالمان دینی شود که به هر صورت گذشته از مبانی فکری، وابستگی الازهر به دولتی سکولار و تبدیل دانشگاه الازهر به مجتمع علوم دینی و عرفی، از موانع مهم اصرار الازهر برا مبانی اسلام سنتی شده است.

نویسنده کتاب« اطلس رهبران» اظهار کرد: قدرت ویژه جریان های روشنفکری در مصر است که الازهر را به شکلی رو به رشد دچار مصلحت گرایی و روشنفکری نموده و نخبگان سنت گرای آن را به حاشیه کشانده است.

الازهر به عنوان یکی از ارکان مقابله با سلفیت در جهان اهل سنت شناخته می شود

وی اظهار کرد: الازهر به عنوان یکی از ارکان مقابله با سلفیت در جهان اهل سنت شناخته می شود و از طرفی باید توجه کرد که رویکرد الازهر به سلفیت بیش از آنچه تصور می شود، سیاسی است و امروزه ایده های سلفیه بخش اعظم محصلان و فارغ التحصیلان الازهر را متأثر ساخته است.

وی ادامه داد: الازهر پیوندی تاریخی با صوفیه دارد و بسیاری از علمای آن به صورت رسمی بیعت و حتی شیاخت طریقت های مختلف تصوف را برعهده داشته اند و در عین حال صوفیه در یک سده اخیر در مصر و غالب مغرب عربی به شدت در موضع ضعف قرار گرفته است و مجبور شده است حداقل برخی از عاداتش را کنار بگذارد.

مشارکت سیاسی الازهر

حجت الاسلام تجریشی درباره مشارکت سیاسی الازهر گفت: در بیش از یک قرن گذشته، یکی از سنگین ترین اتهامات متوجه الازهر جامعه گریزی و سیاست پرهیزی آن بوده است که پس از سقوط خلافت عثمانی و تصرف ساحت سیاست و اندیشه جهان عرب توسط اروپا، علمای الازهر بیش از پیش تبدیل به صنفی درون گرا و بریده از حوادث سیاسی، اجتماعی اطراف خود شدند.

وی ادامه داد: علمای الازهر در این زمان خود را با مباحث علمی انتزاعی و نامربوط به مسائل جامعه مشغول کردند که این سکوتی گری به حدی بود که الازهر حتی به دخالت در امر تبلیغ دین و دعوت نیز بی میل بود.

وی ادامه داد: مبارزه با تکفیر در ادبیات الازهر کم و بیش معادل مقابله با جهادگری است و به همین دلیل است که سلفیت مغرب عربی غالبا سلفیتی ضد تکفیری بوده و تکفیر غیر قطبی چندان محل دغدغه الازهر نیست.

این محقق و پژوهشگر حوزوی بیان داشت: قدرت چانه زنی سیاسی الازهر تابع قدرت سیاسی اسلام گرایان مخالف دولت بوده است و به نظر می رسد دوره پس از کودتا نیز از این جهت مشابه دوره سادات است که در قبال قدرت تأثیر اجتماعی اپوزیسیون اسلام گرا، نقش دهی به الازهر رشد می یافت.

وی افزود: با این حال باید در نظر داشت الازهری ها به تبع فضای سنتی خود، کمتر تمایلی به تأثیرگذاری سیاسی دارند و با این که الطیب جزو سیاسی ترین شیوخ الازهر محسوب می شود غالب کنش های سیاسی او برای حفظ منافع داخلی الازهر است و نه تغییر صحنه سیاسی کلان.

این محقق و پژوهشگر حوزوی در ادامه درباره جنبش گولن گفت: بی شک اگر ده نفر از مؤثرترین عالمان زنده مسلمان را نام بیریم، گولن در این لیست جای می گیرد و به علاوه او نامزد مؤثرترین چهره در لیبرالیزه کردن اسلام است.

جنبش گولن نماد بارز اسلام آمریکایی است

وی افزود: جنبش گولن نماد بارز اسلام آمریکایی است و اساس این نوع اسلام گرایی در ترکیه است به طوری که اسلام گراها در ترکیه در حکومت نفوذ کرده اند و به شدت ضد انقلاب هستند.

حجت الاسلام تجریشی بیان داشت: در این جنبش دین با معنویت و سنت قرین است و این جنبش در آفریقا و آسیای مرکزی و آذربایجان نفوذ دارد و آنها از کلاس کنکوری ها برای فعالیت خودشان شروع کردند.

وی با بیان این که نظام آموزشی ترکیه سکولار است، اظهار کرد: این جنبش کسانی را که تمایلات مذهبی داشتند جذب و برای قبول شدن در دانشگاه به آنها کمک می کردند و خوابگاه مذهبی به آنها می دادند و برای نخبه شدن به آنها کمک می کردند و برای رسیدن آنها به جایگاه ها و قسمت های مختلف در ارگان ها تلاش می کردند تا همه نیروهای خودشان را داشته باشند.

هدف اصلی جنبش گولن در نهایت اسلامیزه کردن ترکیه و تمام کشورهایی است که در آنها فعالیت دارد

وی افزود: نام گولن غالبا قرین با مدرنیسم اسلامی در فضای رسانه ای مطرح می شود و نسبت بسیار ایجابی گولن با مدرنیته شبهه ای ندارد و بیشتر نسبت گرفتن مستحکم او با سنت و بنیادهای تعبدی دین است.

نویسنده کتاب« اطلس رهبران» اظهار کرد: گولن به صراحت از تناسب تمدن غرب برای پیشرفت حیات مادی و مناسبت تمدن اسلامی برای حیات معنوی سخن می گوید و غرب ستیزی را عامل جاماندن ما از تمدن می خواند و هدف اصلی جنبش گولن در نهایت اسلامیزه کردن ترکیه و تمام کشورهایی است که در آنها فعالیت دارد و در این مسیر تکثرگرایی تظاهری است برای فریب جریان حاکم.

وی ادامه داد: از دیگر زمینه های جلوه گری مصلحت در حرکت گولن توجه بیش از اندازه او به مسئله قومیت و هم نوایی او با پان ترک ها است و از طرفی تاکید بر آموزش زبان ترکی و معرفی ترکیه به عنوان الگویی برای جهان اسلام ،از تم های ثابت مدارس گولن است.

وی افزود: رفتار گولن در قبال سلفیت شباهت بالایی با دیگر اقران سنتی دارد و از میان ایده های سلفی ها، احیای اجتهاد را پسندیده است اما نه برای تعبد بیشتر بر نص، که برای فراخ تر کردن میدان عمل مجتهد.

نویسنده کتاب« اطلس رهبران» اظهار کرد: گولن همانند دیگر حنفی ها که در حوزه ترک تبارها و شبه قاره اکثریت اند، دردسر کمتری برای سازگاری شریعت و مدرنیسم متحمل شده است و به همین جهت نیز او ابوحنیفه را بیش از هر فقیهی می ستاید و با تکرار اتهام شبهه در فقیه بودن احمد بن حنبل، به سلفی ها دهن کجی کرده است.

گولن جنبش خود را جنبشی غیرسیاسی می داند

وی افزود: گولن جنبش خود را جنبشی غیرسیاسی می داند و در ظاهر، طرفداران خود را به پرهیز از سیاست و تلاش برای کسب قدرت دعوت کرده است و در عین حال روشن است که انگیزه گولنیست ها برای به دست گرفتن کرسی های سیاست گذاری بسیار کمتر از رقبای اخوانی شان خواهد بود.

حجت الاسلام تجریشی با بیان این که نهضت العلما گسترده ترین سازمان جهان اسلام است، افزود: این تشکیلات حجیم برخلاف سازمان های اخوانی با مدریتی غیر متمرکز اداره می شوند.

وی ادامه داد: اصلی ترین ابزار نهضت برای حضور در عرصه سیاسی همان حزب بیداری ملی است و ارتباط این حزب با نهضت بیشتر براساس روابط شخصی و همپوشانی اعضاء است و به همین دلیل تفاوت هایی میان مواضع این حزب و نهضت العلما مشاهده می شود./934/201/ب3