قرائت رسمی دین دچار بحران اعتبار شده است

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در مشهد، سارا شریعتی، استادیار دانشگاه جامعه شناسی دانشگاه تهران 22 مهر در سمینار تخصصی جامعه شناسی دین در پنل اول با موضوع معنویت گرایی در دوران معاصر که در دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد، به برسی تاریخ معنویت خواهی بشر در سده اخیر پرداخت.

وی با بیان این که امروز بازار معنویت گرایی به دلیل وجود نیاز به امر قدسی است، با اشاره به دو چهره‌ای که امروز از دین وجود دارد، اظهار کرد: امروزه دو نگرش نسبت به دین وجود دارد که نهاد دین آن را تأیید نمی‌کند و عبارتند از معنویت‌گرایی یا اسپیریتوآلیزم بی‌تعلق  که بنیادگرایی و هویت گرایی که می‌تواند خشن باشد.

صدای بنیادگرایی اسلامی بیشتر شنیده می شود

استاد دانشگاه افزود: انسان معنویت‌گرا، فردگرا، جست وجوگرا و بدون تعلق است که صدایش زیاد شنیده نمی‌شود اما انسان هویت‌‌گرا و بنیادگرای دینی به صورت جمعی عمل کرده، تعلق ایجاد می‌کند و همیشه در صدر اخبار است؛ به خاطر موقعیت ژئوپولیتیک خاورمیانه صدای بنیادگرایی اسلامی را که همان داعشی ها هستند بیشتر می‌شنویم.

شریعتی در ادامه با بیان این که امروز دنیای مدرن دین دو روند کاملا معکوس را طی می‌کند، عنوان کرد: جریان اول معنویت‌گرایی است و به نظر می‌رسد دنیایی که در قرن 21 به سر می‌برد دچار نوعی از رنگ باختگی دینی و فردگرایی و به تعبیر برخی فلاسفه معاصر که حتی مرگ خدا را مطرح کردند، شده است.

معنویت‌گرایی سیال امروز، واقعیت جامعه مدرن است

وی با بیان این که در حال حاضر همه مبانی جهان شمولیت در گذشته زیر سؤال رفته است و در این شرایط بسیاری به سمت بی‌خدایی و عدم باور حرکت می کنند اما با این وجود همچنان علاقه به معنویت وجود دارد، خاطرنشان کرد: انسان امروز می‌تواند به راحتی اعلام کند که من تعلق به هیچ خدایی ندارم اما این به این معنا نیست که نیاز و جستجوی معنویت در او وجود نداشته باشد و در حقیقت معنویت‌گرایی سیال امروز، واقعیت جامعه مدرن است.

شریعتی اظهار کرد: سیال به این معنا که امروز به دلیل بحران اعتبار و اقتدار نهادهای دینی یک گرایشی وجود دارد که هسته دین را از پوسته تاریخی و تعین یافته دنیوی آن جدا کنیم، یعنی به تعبیر مهندس مهدی بازرگان دین فقط خدا و آخرت است.

هویت‌گرایی مهاجم در دنیای مدرن

استادیار جامعه‌شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران روند دیگری که در دنیای مدرن طی می‌شود را هویت‌گرایی مهاجم عنوان کرد و اظهار کرد: یک گرایش دیگر هم هست که رسانه‌ها و مطبوعات به آن بنیادگرایی می‌گویند و دائما ظهور پدیده‌های شومی همچون داعش، بوکوحرام را به اسلام نسبت داده و مسلمانان را متهم می‌کنند.

استادیار جامعه‌شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران با اشاره به توسعه بنیادگرایی و سلفی‌گری در منطقه خاورمیانه تصریح کرد: توسعه بنیادگرایی در دنیا به دلیل شکست ساختار تاریخی دین است.

وی تصریح کرد: متأسفانه امروز چهره شاخص اسلام در جهان با چهره سلفی گری شناخته می شود و ما در اتهام هستیم بنابراین به جای بحث در رابطه با معنویت گرایی که مورد جستجو در جامعه ایرانی نیست باید از مسائلی که بیشتر به جامعه ما مربوط می شوند سخن بگوییم.

وی ادامه داد: در غرب یک بازار و یک نیاز به معنویت گرایی وجود دارد و به نظر می رسد در دنیای افزون زده و در جهانی که تعلقات در حال سستی است و هم چنین در زمانی که مرگ خدا را اعلام می کنند، انسان ها بیش از پیش ناباور می شوند؛ اما بیشتر به معنویت احتیاج پیدا می کند.

استادیار دانشگاه جامعه شناسی دانشگاه تهران تصریح کرد: حتی جامعه شناسان غربی که به دین اعتقاد ندارند عنوان می کنند من بی خدا هستم اما این مسئله بدین معنا نیست که جستجویی برای رسیدن به خدا در من وجود ندارد.

شریعتی با تاکید بر این که قرن 21 قرن معناست گفت: چنانچه امروز روشنگری جواب نمی دهد، باید مبانی دیگری بسازیم و در این مسیر دین داری به ما کمک خواهد کرد.

شریعتی در پنل دوم این سمینار با عنوان «جامعه شناسی تشیع» از تشکیل حلقه مطالعاتی جهت منعکس کردن مطالعات در حوزه تشیع خبر داد و گفت: چند سالی است که حلقه مطالعاتی با دیگر دانشگاه ها شکل داده ایم و نام این حلقه را حلقه مطالعاتی جامع شناسی تشییع گذاشته ایم که منعکس کننده تمام مطالعات در حوزه تشییع است.

استادیار جامعه شناسی دانشگاه تهران با طرح این پرسش که آیا می توان امر دینی را به مثابه امر اجتماعی دانست یا خیر و تا چه اندازه دین در مرکز مطالعات جامعه ایرانی قرار دارد، افزود: چنانچه بپذیریم دین در مرکز مطالعات اجتماعی است باید بپذیریم مطالعه دین الزاما مطالعه دینی نیست؛ بلکه می توان مطالعات غیردینی از دین کرد.

شریعتی ضمن اشاره به اینکه نسل اول جامعه شناسان دینی، کاتولیگ ها، نسل دوم کمونیست ها و نسل سوم مطالعه غیردینی از دین است ابراز داشت: ما در جامعه ای قرار داریم که اکثر مطالعات دینی با علوم دینی مانند فقه و کلام و تفسیر و غیره مطالعه می شوند؛ در صورتی که می توان مطالعات غیردینی نیز از دین کرد.

وی با بیان این که جامعه شناسی تشییع یعنی آنچه به عنوان تشییع در جامعه ما مطرح می شود را مورد مطالعه و تحلیل قرار دهیم، خاطرنشان کرد: امروز دینی که در صدر اخبار است و تبدیل به مسئله اجتماعی شده اسلام می باشد؛ زیرا در پایتخت های نظری دنیا اسلام را به عنوان دومین دین مطرح می کنند و اسلام به دلیل حضورش در این کشورها تبدیل به دین دوم شده است، پس ضرورت دارد بر مسئله جامعه شناسی دینی بپردازیم.

تعبیر هلال شیعی یا جهان های شیعه

این استاد دانشگاه افزود: در مشاهده این پدیده دو تحولات چشم گیر جوامع شیعه در زمان اخیر محسوب می شوند تحول نخست قرار گرفتن جهان شیعه در برابر هلال شیعی است که مسئله هلال شیعه تشیع را یک قطب خطرناک ساخته زیرا این هلال درصدد بود جهان های دیگر را تسخیر کند و این در صورتی است که ما در دنیایی زندگی می کنیم که مسلمانان درگیر جان یکدیگر هستند و هلال شیعه به این آتش مقابله دامن می زند.

شریعتی ادامه داد: در مقابل هلال شیعه جامعه شناسی وجود دارد که عنوان می کنند چنین هلالی وجود ندارد و نمی توان از یک واقعیت سخن گفت زیرا جوامع یک دست نیستند و ما با جهان های شیعه بسیاری روبه رو هستیم که تنها بر روی ایران نمی چرخد.

ایران قطب شیعه

وی تحول دوم را استثنا بودن ایران دانست و یادآور شد: نمی توان از تشیع سخن گفت و از ایران حرفی نزد؛ زیرا ایران امروز یک قطب است و بسیاری نیز امروز بر نقش تعیین کننده ایران تاکید دارند ایران جامعه ای است که دولت آن به عنوان دولت دینی شناخته می شود و سیاستگذاری که انجام می دهد برمبانی دینی استوار است.

شریعتی با بیان این که قدرت مشروع دین در ایران مرجعیت و روحانیت خاطرنشان کرد: بنابراین یک مثلث دولت دینی مرجعیت و روحانیت و رهبری است که هر سه شأن دینی دارند، در ایران حاکم است که حدود چهل سال است که ساخته شده و در حال تکمیل شدن است.

استادیار جامعه شناسی دانشگاه تهران با توجه به تنوع جامعه دینی و استثنا بودن ایران گفت: چنانچه تشییع مورد مطالعه قرار گیرد، ایران خواهد توانست تاأثیرگذار باشد.

وی ادامه داد: از دهه 70 میلادی جنبش‌های دینی و معنویت‌های جدید شکل گرفت اما امروز اتفاق دیگری در دنیا در حال وقوع است.

وی اضافه کرد: امروز شاید انسان دینی که طبع دینی دارد، خدا را انکار کند ولی این به آن معنا نیست که معنویت و تعقل را کنار گذارد. معنویت‌گرایی  جریانی سیال و واقعیت دنیای امروز است.

شریعتی با اشاره به علل به وجود آمدن چنین جریان‌هایی گفت: امروز به دلیل بحران اعتبار و اقتدار نهادهای دینی چنین گرایش‌هایی به وجود آمده و این نیاز احساس می‌شود که امر قدسی فارغ از پوسته تفکیک یافته شناخته شود و هسته آن را از این تعیین‌یافتگی تاریخی جدا کنیم.

استادیار جامعه‌شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران عنوان کرد: روند معکوس دیگر همان بنیادگرایی که هویتی مشخص داشته و مهاجم است و می‌خواهد واقعیت خود را  به جهان معرفی کند. در برابر این اندیشه نسبیت‌گرایی وجود نداشته و تنها یک حقیقت است که وجود دارد.

قرائت رسمی دین دچار بحران اعتبار شده است

وی تاکید کرد: هر دوی این جریان‌ها به این دلیل به وجود آمده‌اند که قرائت رسمی دین دچار بحران اعتبار شده است وامروز دین نمی‌تواند امر قدسی را مدیریت کند و از نهاد مشروع خود خارج شده و وحشی شده است و در جایی که نهاد دین پاسخگوی نیازهای انسان نباشد دو پدیده معنویت‌گرایی بدون تعلق و بنیادگرایی شکل می‌گیرد.

وی تاکید کرد: ما باید ببینیم که چه عواملی نهاد رسمی دین را اینچنین دچار بحران کرده است و این پدیده مختص اسلام نیست و بنیادگرایی در همه ادیان دیده می‌شود اما به دلیل موقعیت ژئوپولتیک خاورمیانه زمینه بروز و ظهور آن بیشتر است.

استاد دانشگاه در بخش دیگری از سخنان خود اظهار کرد: اگر دو جریان معنویت‌گرایی و بنیادگرایی محصولات بحران اعتبار دین رسمی باشد، دو دام عمده در هر کدام از این جریانات وجود خواهد داشت.

 دو دام در بنیاد گرایی

شریعتی افزود: دام بنیادگرایی مشخص است، چراکه در این دیدگاه مدارا وجود نداشته و استعداد خشونت به شدت در آن پررنگ است و دام معنویت‌گرایی هم که شاید تنها راه حل نجات ایمان ما باشد، این است که منجر به سیاست‌زدایی و ایجاد فردگرایی خواهد شد.

استادیار جامعه‌شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران با بیان این که امروز دین خودمختاری ندارد، خاطرنشان کرد: البته باید توجه داشت که دخالت سیاست در میدان دین نیز در جهان امروز رخ می‌دهد و زمانی که افسران بعثی عراق و یا اوباش آفریقایی تبدیل به سخنگویان اسلام در قالب داعش و بوکوحرام می‌شوند، نشان دهنده این است که دخالت سیاست در میدان دین در منطقه ما بسیار جدی است.

مناسک‌ گرایی شورمندانه در کشور واکنشی به قرائت‌های ذهنی از اسلام

وی تاکید کرد: نمی‌توان حوزه جامعه‌شناسی دین را بدون در نظر گرفتن سیاست و قدرت و همچنین بازار مورد بررسی قرار دارد.

شریعتی در ادامه سخنان خود با اشاره به مناسک‌ گرایی شورمندانه در کشور، آن را واکنشی به قرائت‌های ذهنی از اسلام توصیف کرد و گفت: واکنش تند این مسأله این است که امروز مداح جانشین واعظ شده و دین آنقدر عقلانی شده که ما دچار کمبود امر عاطفی شده‌ایم.

وی ادامه داد: ساکن جامعه ایرانی ناگزیر است که برای شناخت حلقه اجتماعی کشور از حلقه دینی استفاده کند./934/200/ب1