جدایی کامل عقل نظری و عقل عملی نشانه نهایت اختیار و آزادی انسان است

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، حضرت آیت‎الله عبدالله جوادی آملی پیش از ظهر امروز در درس خارج تفسیر خود که در مسجد اعظم برگزار می‌شود، در ادامه تفسیر سوره مبارکه فصلت در پاسخ به پرسشی از جلسه گذشته گفت: جریان قرآن کریم که بر ذات مقدس پیامبر(ص) نازل شده است، اینان عالم به غیب بودند چون به قرب نوافل رسیدند و تحت ولایت کلیه الهی هستند، چون به قرب نوافل رسیدند، هر جایی که به اذن خداوند مأمور به گفتن هستند، می‌گویند و هر جا که مأمور هستند کتمان می‌کنند.

وی افزود: اهل‌بیت(ع) هم همین طور هستند، اگر کسی تحت ولایت کلیه الهی بود، هر یک از شؤون او به اذن خداوند است، انسان کامل سکوت و بیانش و نطق کتمانش بر اساس مصلحتی است که ذات اقدس اله آن را تعیین می‌کند.

مفسر برجسته قرآن کریم با اشاره به آیه «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمَّا جَاءهُمْ وَإِنَّهُ لَکِتَابٌ عَزِیزٌ ﴿41﴾»، اظهار کرد: فرمود قرآن کتابی است بطلان ناپذیر، چون از فطرت انسان و از ساختار اصلی عالم خبر می‌دهد و این دو عوض‌ناشدنی است و هم از پیوند بین فطرت و ساختار اصلی عالم خبر می‌دهد که این عوض‌ناشدنی است، در قرآن کریم نه بطلان اولی و نه نسخ ثانوی راه دارد.

وی خاطرنشان کرد: ذات اقدس اله فرمود هر عصر و مصری حادثه جدید یا صنعت جدیدی پیش می‌آید و بنا بر آن باید از کتاب قرآن مسائل را استنباط کنید، در جایی فرمود که «و یخلق ما لاتعلمون»، یعنی خداوند چیزی را خلق می‌کند که شما نمی‌دانید که صنایع هوایی، دریایی و صحرایی از این قبیل است.

حضرت آیت‌الله جوادی آملی با قرائت آیه «لَا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِیلٌ مِّنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ ﴿42﴾»، ابراز کرد: اگر گزارش قرآن با یکی از عناصر سه گانه فطرت، ساختار عالم و پیوند ساختار فطرت و عالم اشتباه باشد، بطلان در قرآن راه می‌یابد.

وی گفت: فرمود شما یک مشکل جدی دارید، یا اهل استدلال نیستید یا اگر اهل استدلال باشید بر فرض که فلسفی حرف بزنید، در عمل کلامی فکر می‌کنید، کسی که نظام علیت را از امثله جزیی می‌گیرد،خروجی‌اش هم این می‌شود که برخی فکر می‌کردند که شخص بنا علت ساختمان است و اگر بنا بمیرد، ساختمان همچنان باقی است.

مؤلف کتاب مفاتیح‌الحیات در تبیین این فکر اشتباه ابراز کرد: فکر می‌کردند که معاذالله عالم در حدوث محتاج مبدا است و در بقا محتاج به خداوند نیست، آجر و سنگ که می‌آید روی دیوار، علتش وجود بنا است، اما آن که آجر و سنگ را روی دیوار نگاه می‌دارد، گچ و سیمان است، گچ و سیمان علت نگاه داشتن دیوار است، آن که آجرها را نگاه می‌دارد آن ملات و نه بنا است.

وی ادامه داد: وقتی علیت را انسان از عرف بگیرد و فلسفی حرف بزند و عرفی فکر کند، خطرش همین است، یا فلسفی حرف بزند و کلامی فکر کند، خطرش همین است، این گروه که گرفتار بخشی از هرمنوتیک هستند، بر فرض که فلسفی حرف بزنند، کلامی فکر می‌کنند.

رشته عقل نظر و عقل عملی کاملا از هم جدا است

حضرت آیت‌الله جوادی آملی با اشاره به این که مشکل آنان این بود که بین عقل نظری و عقل عملی فرق نگذاشتند، ابراز کرد: عقل نظری وقتی وارد موضوعی شد، موضوع و محمول را بررسی می‌کند، آن گاه کشف می‌کند که «الف»، «با» است، این گرهی است که با دست عقل اندیشه‌مدار بین موضوع و محمول زده شد، قضیه را عقد و گره می‌گویند چون گرهی بین موضوع و محمول است.

وی افزود: عقل عمل آن است که عصاره عقل نظر را با جان خود گره بزند، گاه ممکن است فرد چیزی را یقین علمی داشته باشد اما آن را باور نکند، این که فرمود «و جحدوا بها واستیقنتها انفسهم»،  ناظر به همین مطلب است، بر فرعون مشخص شد که کار حضرت موسی(ع) سحر و شعبده نیست.

مفسر برجسته قرآن کریم بیان کرد: شاید بیش از ده بار این مطلب بازگو شد، رشته عقل نظر با عقل عملی کاملا جدا است، انسان آن قدر ایمان و کفرش آزادانه است که اگر چیزی از نظر علمی صد در صد بر او مشخص شد که درست ممکن است، آن را قبول نکند.

وی با تأکید بر این که ما در بیرون جانمان یک سلسله قوا داریم که مسؤول جان ما هستند و یک سلسله قوا داریم که مسؤول پویایی و حرکت است، ابراز کرد: یک نفر ممکن است عقرب را ببیند و بشنود اما نتواند فرار کند، چون ویلچری است، عالم بی‌عمل هم همین است که در موقع عمل خلاف عمل می‌کند، جای اندیشه‌اش مشکلی ندارد بلکه جای انگیزه‌اش مشکل دارد.

حضرت آیت‌الله جوادی آملی گفت: آن‌ها که مطلبی را به جان خود گره می‌زنند یا جامد هستند که می‌گویند این مطلب را که من فهمیدم تا روز قیامت همین طور است، عصاره عقیده را با جان خود گره می‌زند که همان ایمان و تصدیق می‌شود، عصاره آن قضیه را با جان خود گره می‌زند و در اثر تنگ‌نظری می‌گوید راه همان است که من رفتم این گرفتار هرمنوتیک است.

وی بیان کرد: اما اگر کسی فلسفی حرف زد و فیلسوف بود و گفت تا کنون این مطلب از این راه ثابت شد، الان مکتب جدیدی آمده و من آن را گوش می‌کنم، اگر راهی برای ابطال آن داشتم، که آن را ابطال می‌کنم اما اگر راهی برای ابطال آن نداشتم و از نظر من برتر بود، از نظر خود بازمی‌گردم، این شخص فیلسوفانه فکر می‌کند یعنی من تابع عقل نظر حدوثا و بقائا هستم.

خلط بین تکوین و تشریع دلیلی برای بت‌پرستی نیست

مؤلف کتاب مفاتیح‌الحیات با اشاره به این که قرآن با جهان، فطرت و پیوند بین جهان و فطرت موافق است، ابراز کرد: قرآن کریم فرموده است که ما حرفی زدیم که با جهان مطابق است، زیرا از جهان خبر دادیم، با فطرت موافق است برای این که فطرت انسان را هم خدا آفرید و جهان را هم مسخر انسان گردانید که از هر گوشه جهان که بخواهید استفاده کنید، راه باز است، ساختار جهان و ساختار خلقت انسان و پیوند انسان با جهان عالمانه است.

وی گفت: هم درباره نظام و هم درباره انسان می‌گوییم خدا این دو را به زیباترین وجه آفرید که اگر احسن از این ممکن بود و خدای سبحان خلق نمی‌کرد به سه تالی فاسد می‌رسد که یا خداوند عجز داشت یا بخل داشت یا جهل داشت که این سه از ذات اقدس اله دور است.

حضرت آیت‌الله جوادی آملی افزود: نه این نظام و نه این کتاب دگرگون می‌شود، خارج و حقایق جهان عوض‌شدنی نیست، اگر از درون انسان خبر دادیم لاتبدیل لخلق الله و اگر از پیوند بین جهان و انسان خبر دادیم، این دو عوض‌شدنی نیست، آن نیاکان شما در اثر خلط بین تکوین و تشریع دلیل برای بت‌پرستی خود آوردند.

وی گفت: قرآن کریم می‌فرماید شما در تکوین و تشریع آزاد نیستید، در تشریع آزاد هستید، اما در تکوین آزاد نیستید، آنان می‌گفتند که خدا می‌داند که ما بت‌پرستی می‌کنیم پس چرا جلوی ما را نمی‌گیرد؟ پس بت‌پرستی حق است، خدای سبحان اگر می‌خواست جلوی فساد را بگیرد که همه به اجبار اصلاح می‌شدند، مقلدان آنان هم می‌گفتند که ما بر اثر نیاکان خودمان پیش می‌رویم.

فرق میان عالم و قائم به علم

مفسر برجسته قرآن کریم با قرائت آیه «وَلَوْ جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا أَعْجَمِیًّا لَّقَالُوا لَوْلَا فُصِّلَتْ آیَاتُهُ أَأَعْجَمِیٌّ وَعَرَبِیٌّ قُلْ هُوَ لِلَّذِینَ آمَنُوا هُدًى وَشِفَاء وَالَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ فِی آذَانِهِمْ وَقْرٌ وَهُوَ عَلَیْهِمْ عَمًى أُوْلَئِکَ یُنَادَوْنَ مِن مَّکَانٍ بَعِیدٍ ﴿44﴾»، گفت: می‌فرماید اگر ما این قرآن را به زبان عجمی نازل می‌کردیم، شما هرگز قبول نمی‌کردید و گرفتار تعصب جاهلی بودید و حالا بهانه آوردید که این کتاب «اعجمی» است، یعنی روشن نیست، اگر ما غیرعربی می‌فرستادیم بهانه نژادی می‌آوردید، حالا که عربی است می‌گویید روشن نیست، ما از همان ابتدا گفتیم که این «کتاب فصلت آیاته»، این کتابی است که آیاتش روشن و واضح است.

وی اظهار کرد: در سوره مبارکه شعرا آیه 198 فرمود به این که اگر این قرآن را بر گروهی غیرعرب نازل می‌کردیم و آنان بر شما قرائت می‌کردند باور نمی‌کردید، الان که به زبان شما و به عربی مبین بر شما نازل کردیم می‌گویید شفاف و روشن نیست، ما که دلایل را در کنار ادعاهایمان ذکر کردیم.

حضرت آیت‌الله جوادی آملی خاطرنشان کرد: مشکل شما این است که یا عالم نیستید، یا قائم به علم نیستید، کسی که درس خوانده است و گاه کج‌راهه می‌رود این جزو علما است اما جزو قوم قائم به علم و قائم به عقل نیست، مثل این که کسی عالم است اما گاه از عدالت خارج می‌شود، این قائم بالقسط نیست، قرآن کریم بین علما و قوم یعلمون و یعقلون فرق گذاشت، هر کاری یک حد خاصی دارد، برای پیشنمازی و شنیدن صیغه طلاق عادل کافی است، اما برای اداره مملکت نیاز به قائم بالقسط است.

وی با اشاره به ارتباط عقل عملی و عقل نظری ابراز کرد: منتها شما یک مشکل جدی دارید، یا اهل استدلال نیستید، یا اگر اهل استدلال هستید و می‌گویید باورهای عقل عملی محصول عقل نظری است، این را در مقام حدوث می‌گفتید و در مقام بقا نمی‌گفتید، همان مطلب فاسد کلامی دامن‌گیر شما هم شده است، معلول به علت محتاج حدوثا و بقاء است.

وی گفت: حرف‌ها را باید با چشم درون دید و فهمید، شما این چشم درون را قفل کردید و چون این قفل وجود دارد، نمی‌گذارید این حرف‌ها داخل برود، گاهی می‌گویید قرآن اثر ندارد، این را درست می‌گویید، یک بیماری که میوه برای او بد است، برای این که دستگاه گوارشش بیمار است، اگر دستگاه گوارشتان بیمار نباشد، هنگامی که آیات قرآن تلاوت شود، برای ظالمان خسران است./914/پ201/ج