مبانی و روش های ایجاد اتحاد و انسجام در جامعه اسلامی

به گزارش سرویس پیشخوان خبرگزاری رسا، حجت الاسلام و المسلمین میرعرب، عضو هیات علمی مرکز فرهنگ و معارف قرآن در یادداشتی به بررسی روش های ایجاد وحدت در جامعه اسلامی پرداخته است.

پیامبر اسلام(ص) برپایه آموزه­های قرآنی نخست به بازسازی بینشی و نگرشی مردم اقدام کرد. برای این مهم در مفاهیم نیز دست برد و با استفاده از واژگان موجود در فرآیند زمانی و پیچیده­ای مفاهیم جدیدی را به مردمان القا کرد. برای شناخت درست و تحلیل دقیق از عملکرد قرآنی پیامبر(ص) در ساخت جامعه­ای یگانه و امتی واحد به مظالعه­ی یکی از راهکارهای قرآنی که از سوی پیامبر(ص)، عملیاتی شده است می­رویم.

1. مبانی امت‌سازی قرآن:

امت در تعبیر و اصطلاح قرآنی، گروهی همسان در دین، آیین، زمان و مکان و دیگر مشترکات انسانی است.

علامه طباطبایی می­فرمایند: «امت گروه خاصی از پیروان یک دین یا یک عصر به سبب همسانی در نوع خاصی از عملکرد و یا رویکرد فکری هستند». این امت در نگرش قرآنی دارای حیات و زندگی است که لحظه­ای همانند زندگی انسان ها پایان می یابد. و به عنوان یک حقیقت دارای کتاب و نوشته مخصوصی است که در قیامت به سوی آن خوانده می شود. و دارای فهم و شعور است و برای عمل هر جامعه و امتی عذابی مشترک و عمومی است در ضمن قرآن برای امت ها، سنت هایی نیز اثبات می کند که می توان به سنت ارسال پیامبران، هلاکت امت پس از اتمام حجت و تغییر در سرنوشت امت ها بر اثر عملکرد جامعه و مانند آن اشاره کرد.

قرآن یکی از اهداف پیامبر را امت سازی می­نامد و نشان می­دهد که چگونه و به چه روشی پیامبر اعظم(ص) به آن دست یافت و امت شاهد و نمونه­ای را در مدینه ایجاد کرد که می تواند الگو برای جوامع دیگر به ویژه امت اسلامی در روزگار ما باشد که از معنا و مفهوم امت تنها اسم و نامی از آن و پوستین بدون محتوا به جا مانده است.

قرآن امت اسلامی در عصر پیامبر را بهترین امت و جامعه­ای دانسته است که تا آن زمان تشکیل شده بود  این امت وسط و شاهد و نمونه از چه خصوصیات و ویژگی هایی برخوردار بوده است که مورد ستایش خداوند قرار گرفته است؟

از ویژگی هایی که قرآن برای امت نمونه و شاهد بیان می کند، این است که: در کارهای یکدیگر نظارت کرده و امر به معروف و نهی از منکر می کنند، تعاون بر خیر و تقوا در میان ایشان اصالت دارد، برادری ایمانی در میان ایشان در آن حد و اندازه است که از خود می گذرند و ایثار می کنند، در جستجوی وضعیت یکدیگری به تجسس و جاسوسی اقدام نمی کنند، غیبت و تهمت و افترا در میانشان نیست و اختلافات جزیی و کلی را با حکمیت و یا رجوع به قانون حل و فصل می کنند و در میانشان شمشیر قضاوت نمی کند.

وجان و مال و عرض یکدیگر را محترم می شمارند و امنیت اقتصادی، سیاسی، اجتماعی را برای یکدیگر و جامعه فراهم می­آورند و عوامل ایجادی آرامش و آسایش در جامعه را تقویت می کنند. در همه امور اصل بر تقوا و عدالت و قسط نهاده می شود و عفو و گذشت را حتی نسبت به قاتل در نظر می گیرند و اصالت را به قصاص و قتل نمی­دهند هرچند که قصاص و امور دیگری از این دست حق ایشان است. به یک معنا از حق خویش برای تقویت همبستگی می گذرند و اصول همدلی و همراهی را در خود تقویت می کنند. از یک دیگر انتقام نمی گیرند و ... بسیاری دیگر از مسایلی که در قرآن بدان پرداخته و به تفصیل توضیح داده شده است.

2. نمونه­ واقعی تحقق امت متحد و منسجم:

اوس و خزرج دو قبیله ساکن در شهر یثرب، پیش از اسلام، همواره در جنگ و ستیز بودند و هرگز جامعه­ی مدینه به شکل درست و مفهوم واقعی آن پیش از ورود اسلام شکل نگرفت؛ زیرا دست کم سه گروه متخاصم در مدینه زندگی می کردند که اجازه پدیداری مفهوم جامعه­ی واقعی و متحد را به این اشخاص نمی­داد. در حقیقت گروه های متخاصمی بودند که تنها در یک سرزمین به جهت آب و آبادانی ابتدایی گرد آمده بودند و به جای همگرایی به رقابت و بجای تعامل به تنازع می­پرداختند. از این رو در برابر تهاجمات بیرونی بسیار ضعیف و سست عمل می کردند. پیامبر پس از ایجاد دگرگونی در بینش و نگرش مردم مدینه، به تقویت اصول همدلی همت گماشت و با برنامه­ی دقیق و حساب شده­ای توانست واگرایی را در میان ایشان از میان بردارد. پیامبر(ص) در پیمان­های متعددی سران اوسی (بنی عبدالاشهل) و خزرجی (بنی سلمه) را به گونه­ای در کنار هم نهاد که با هم یک دل و یک رنگ شدند. اختلاف چند دهه و یا سده تبدیل به وفاق و همدلی شد. این گونه شد که انصار به عنوان یک واژه برای دو قبیله متنازع شکل گرفت و پایه­های اساسی امت نهاده شد. انصار به معنای یاران پیامبر(ص) به جای خزرجی و اوسی نشست و از این زمان است که می­بینیم، دیگر سخن از قومیت و قبیله در اسناد و گزارش­های عصر نخست نیست و در همه جا به جای یاد کرد از قوم و قبیله از واژه و اصطلاح انصار یاد می شود. این مسئله نشان می دهد که پیامبر(ص) برای از میان بردن اختلاف قومی و قبیله­ای حتی در کاربرد واژگان دقت می کرد. کاربرد اوسی و خزرجی می­توانست به اختلافات دامن بزند و یاد کرد آن دامنه خاطرات گذشته را به امروز بکشاند. از این رو به جای کاربرد اوسی و خزرجی از واژه انصار استفاده کرد که بیانگر محتوایی دینی بود.

در زمان جنگ بدر آنان نه تنها به این مفهوم جدید اعتبار معنایی خاصی بخشیدند، از این رو به عنوان امتی همدل و همراه در عرصه اندیشه و عمل خودنمایی کردند و مورد ستایش خداوند قرار گرفتند.

این نخستین اقدام پیامبر اعظم(ص) در ساخت هسته نخست امت اسلامی بود. سپس پیامبر اکرم(ص) با حضور مهاجران، با ایجاد پیمان برادری میان انصار و مهاجر گام بعدی را برداشت. انصار به نوعی مهاجران را در مدینه پذیرفتند و آنان را هم چون برادران خونی و قبیله ای گرامی داشتند. کاستی هایشان را جبران کردند و زمینه ادامه زندگی و حیات ایشان را در مدینه فراهم آوردند. آنان مهمانسرایی برای اسکان موقت مهاجران ایجاد کردند و از بهترین محصولات و امکانات خود برای پذیرایی مهاجران استفاده نمودند.[xv] برخی از ایشان در میان تیره های گوناگون انصار توزیع شدند و انصاریان در رقابت با همدیگر براساس قرعه حمایت از خانواده های مهاجر را به عهده گرفتند. و به این ترتیب امتی متحد و منسجم تحقق عینی یافت./997/د102/ب6

منبع: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی