عبرت‌هایی از نحوه تعامل امام علی(ع) با مخالفانش
به گزارش سرویس اندیشه خبرگزاری رسا، این مقاله به منظور بررسی تعامل زبیر بن عوام، با حکومت امام علی(ع) نگاشته شده و هدف از آن تبیین عوامل و زمینه‌های تأثیرگذار بر تعامل متفاوت زبیر با علی(ع) قبل و بعد از خلافت ایشان است. تعامل زبیر با حکومت امام علی(ع)، از جمله حوادث مهم تأثیرگذار در صدر اسلام است.
اختلافی که بذرش در سقیفه و امتدادش در تاریخ شعله کشید
وقتی بعد از رسول خدا(ص) مسلمانان در جانشینی آن حضرت دچار اختلاف شدند، عده‌ای از اصحاب پیامبر(ص)، در سقیفه رهبری و زعامت بعد از ایشان را، مقوله‌ای انتخابی دانستند که به عهده امت گذاشته شده است. دسته‌ای دیگر همچون عمر بن خطاب با ابوبکر بیعت کردند و گروه سوم که زبیر جزء آنها بود، بر شایستگی علی(ع) تأکید داشتند و از او حمایت کردند.
اما بعدها در زمان حاکمیت علی(ع)، زبیر رفتار متفاوتی را در پیش گرفت. اقدامات علی(ع)، در اجرای عدالت و شیوه حکومت، با درخواست‌های زبیر در تعارض قرار گرفت و موجب نارضایتی او شد که در شکل‌گیری تعامل متفاوت زبیر با حکومت امام (ع) اثر گذاشت. بنابراین بررسی زمینه‌ها و عوامل تأثیرگذار بر این تعامل، از جمله نقش فرزندش عبدالله، عایشه و تحریک امویان نسبت به او و نیز اقدامات امام(ع) و عدم پذیرش درخواست زبیر، می‌تواند تعامل متفاوت زبیر را در حکومت علی(ع)، به درستی تبیین کند.
علی برای حکومت در سایه سار کدام تبار، بال‌های فکر و کردارش را مرتب کرد؟
امام علی(ع) برای حفظ قدرت، حاضر به گفتن دروغ یا به کارگیری نیرنگ نبود و به راستی و درستی توجه خاصی داشت. البته خود می‌دانست در عصری زندگی می‌کند که گوینده حق اندک است و زبان در گفتن راست ناتوان. او برای تداوم حکومتش از زور، استبداد، تطمیع و فریفتن مردمان با امور دنیوی استفاده نکرد و مقید به اصول دینی بود و با این که می‌دانست مردم چگونه مطیع می‌شوند، حاضر به استفاده از شیوه‌های نادرست نبود و به همین دلیل هم در صحنه سیاسی مغلوب شد؛ اما به سبب پایبندی به این امور است که به عنوان چهره‌ای ماندگار در تاریخ بشری می‌درخشد و مورد ستایش عموم مورخان و محققان قرار گرفته است.
مدت کوتاهی پس از به خلافت رسیدن امام علی(ع) و بیعت مردم با آن حضرت، طَلحه و زبیر از یاران قدیمی پیامبر(ص) که در به دست آوردن سهمی از حکومت ناکام مانده بودند، بیعت خود را شکستند و به سوی مکه رهسپار شدند. آنان در مکه با عایشه، همسر رسول خدا(ص) ملاقات کرده و با همدستی یکدیگر، مردم را به خونخواهی عثمان، علیه امام علی(ع) فرا خواندند. از آن طرف، چون امام(ع) از ماجرا آگاه شد، تجهیز قوا کرد و در صدد دفع فتنه ناکثین برآمد.
پیروان طلحه و زبیر، شهر بصره را تصرف کرده و بر ضد امام(ع) شوریدند. سپاهِ حضرت نیز در مقابل آنان قرار گرفت. امیرالمؤمنین(ع) قبل از آغاز جنگ به میان هر دو صف لشکر آمد و به نصیحت عایشه و طلحه و زبیر پرداخت و عایشه را به خاطر بیرون آمدن از حریمِ حَرَم و طلحه و زبیر را بر شکستن بیعت، ملامت فرمود. امام(ع) چون دید که صلح امکان‌پذیر نیست، با آنان اتمام حجت کرد و از آن پس، آتش جنگ شعله‌ور گشت. سرانجام با کشته شدن طلحه و زبیر و شانزده هزار نفر از ناکثین و شهادت بیش از هزار یاور علی(ع)، این جنگ با پیروزی امام(ع) پایان پذیرفت.
جلوگیری از فروغلتیدن در آتش فتنه، خط قرمز علی(ع) در حضور و حذر
یکی از مهم‌ترین برنامه‌های امام علی(ع)، در طول دوران پس از رحلت پیامبر اسلام(ص)، این بود که تا حد امکان، جامعه اسلامی را از فرو غلتیدن در آتش فتنه باز دارد. به همین دلیل همواره و به شیوه‌های گوناگون، با اموری که موجب فاصله گرفتن مردم از حقایق دینی می‌شد، مبارزه می‌کرد. او سعی داشت از انحراف‌های عقیدتی، دینی و سیاسی، تا حد امکان جلوگیری نماید. بعد از قتل خلیفه سوم، وقتی مردم مدینه، همراه با مبارزان وانقلابی‌هایی که بر ضد عثمان قیام کرده بودند، برای بیعت با امام علی(ع)، به خانه او ریختند، آن حضرت با اصرار فراوان، کوشید تا از پذیرش مسؤلیت حکومت اسلامی خودداری ورزد.
چرا علی(ع) از حکومت سرباز می‌زد؟ این حذر تعارف بود یا خواست دل؟
علی(ع)، دلیل تمایل نداشتن به پذیرش این مسؤلیت را در آن برهه، فراگیری فتنه در جامعه اسلامی اعلام کرد و گفت: «مرا بگذارید و دیگری را به دست آرید. همانا کران تا کران را، ابر فتنه پوشیده و راه راست، ناشناس گردیده است!» علی(ع)، به خوبی از شرایط آن روز جامعه اسلامی آگاهی داشت. اشخاص معیار شناخت حقیقت بودند و نه حقیقت معیار سنجش افراد. قشری‌گری و تحجردر میان پاره‌ای از صحابه پیامبر(ص)، به اوج رسیده بود. دنیا طلبی و ریاست طلبی، در میان پاره‌ای از صحابه مشهور و ذی‌نفوذ پیامبر(ص) رسوخ کرده بود.
امام(ع) به وضوح از تلاش‌های آشکار و نهانی که طلحه، زبیر و عایشه از قبل برای قتل عثمان و از میان برداشتن او، در نتیجه به دست آوردن حکومت می‌کردند، آگاهی داشت و به خوبی می‌دانست درخت فتنه، در جامعه اسلامی ریشه دوانیده و آماده ثمردهی است. به همین دلیل از همان روز نخست، در این زمینه به روشنگری پرداخت و در طول مدت خلافت خود نیز، یک روز از مبارزه با فتنه گران و تلاش برای هدایت درست جامعه باز نایستاد.
اقدام مهم و خطیری که در نخستین روزهای حکومت، از علی(ع) سرزد
امام(ع) در نخستین روزهای حکومت خویش، مشغول پاکسازی محیط جامعه اسلامی از کارگزاران خود کامه‌ای شد که بیت المال مسلمانان را تیول خویش قرار داده، بخش مهمی از آن را به صورت گنج در آورده بودند و بخش دیگر را در راه مصالح شخصی خود مصرف می‌کردند و هر کدام در گوشه‌ای، حاکمی خود مختار و غارتگر شده بودند. چگونگی برخورد علی(ع) در زمان حکومتش با این خطر، شرایطی را برای آن دوره پنج ساله ایجاد کرد. حکومت علی(ع)، در مسیر مبارزه با عصبیت قبیله‌ای، ابتدا به عزل همه کارگزارانی که عثمان آنان را بر این اساس به کار گرفته بود، اقدام کرد و کارگزاران حکومت را از بین افرادی که با سه معیار تقوا، جهاد و علم، گزینش می‌شدند به کار می‌گرفت.
تعهد و لیاقت، عواملی بودند که امام(ع)، بر اساس آن یاران خویش را برمی‌گزید و در میان این گروه، افراد بسیاری بودند که انتخاب آنان، بر اساس جایگاه قبیله‌ای نبود؛ بلکه بر اساس لیاقت و شایستگی در انجام امور، طبق موازین شرعی بود. خودداری علی(ع)، از راضی نمودن مخالفان، از اقدامات مهم سیاسی- اجتماعی او بود. عزل معاویه از ولایت شام، اعتراض برخی از یاران او همچون «عبدالله بن عباس» را برانگیخت؛ زیرا آنان معتقد بودند که معاویه از قدرت و نفوذ بالایی در منطقه شام برخوردار است. ولی علی(ع) در پاسخ، بیان داشتند که اگر قرار بود کسی را به خاطر سود و زیان خویش، به کار گیرم،به قطع، معاویه را بر شام گمارده بودم و تاکید نمود که او هرگز معاویه را اگر چه برای دو روز، به خدمت نمی‌گیرد و جز شمشیر را ارزانی‌اش نمی‌دارد؛ چنان که نپذیرفت رضایت طلحه و زبیر را جلب نماید.
ظهور زبیر در افق عدالت محوری علی(ع)
رفتار علی(ع) با زبیر، به آن سبب بود که او می‌خواست سهم بیشتری از بیت‌المال داشته باشد و با دیگران یکسان شمرده نشود و این همان چیزی بود که اسلام اجاره نمی‌داد. علی(ع) در مورد طلحه و زبیر گفتند: «اگر شدت علاقه‌شان به حکومت برایم آشکار نمی‌شد، نظری به ایشان داشتم.» مشارکت مردم در حکومت امام علی(ع)، در حد بی‌نظیری بود. این مشارکت با بیعت از سوی مردم آغاز شد و نظارت پیوسته بر کارهای حکومت، نمود بارز آن بود. در واقع مشارکت مردم، در ابتدا به صورت بیعتی بود که بدون اجبار شکل گرفت؛ زیرا اجبار، در دین اسلام حرام است.
علی(ع) بر این معنا تأکید کرده که خداوند می‌فرماید: «در میان خود فضل و احسان را فراموش نکنید، که در آن صورت، بدها فربه و نیکان به خواری کشیده می‌شوند و بیچارگان دست به بیعت دراز می‌کنند» و رسول خدا(ص) آن را نهی نموده است. حتی درباره تعداد اندکی، که از بیعت سرباز زدند، نه از ایشان خواست بیعت کنند و نه اجازه داد که انقلابیون آنان را بدین امر وادارند. برخورد آن حضرت با ناکثین، بعد از گفت‌وگوهای طولانی و قانع نشدن آنها، به جنگ انجامید.
علی(ع) و انگیزه و عمل دفاع از مشروعیت حکومتش
علی(ع) به انگیزه دفاع از مشروعیت حکومتش، در برابرناکثین، اقدام به جنگ کرد. آن حضرت ابتدا کوشید آن دو را به غیر قانونی بودن کار خود، آن هم پس از بیعتی آزاد، به دست برداشتن از ادامه کار خویش قانع کند و به یادشان آورد که بیعت شکنی جز در هنگام رخدادی خاص، مثل مشاهده مخالفت با احکام دین، که توجیه کننده قیام باشد، روا نیست. اما نه تنها کوشش علی(ع) بر آنان اثر نداشت، بلکه عایشه، همسر پیامبر(ص) هم به آنان پیوست.
این تلاش تا جایی بود، که علی(ع) گفته پیامبراسلام(ص)، را به یاد زبیر آورد که فرموده بود: «در علی غرور و سبکسری نیست؛ بی‌شک، تو به نبرد با او برخواهی خاست در حالی که نسبت به او ستمکاری! زبیر در پاسخ گفت: «اگر آن سخن را به یاد آورده بودم، قیام نمی‌کردم! به خدا سوگند هرگز با تو به نبرد برنخواهم خاست.» حیرت و سرگردانی زبیر زمانی بیشتر شد که دید عمار در سپاه علی(ع) است؛ مسلمانان به یاد داشتند که پیامبر(ص) به عمار فرموده بود: «پسر سمیه، گروهی ستمکار، تو را خواهند کشت و مورخان ذکر می‌کنند که زبیر بازگشت و دست به سلاح نبرد تا آن که کشته شد و علی(ع)، قاتل او را به آتش بشارت داد.
علی(ع) در جمل، نمونه ای کامل از خصوصیات حکومتش
تعامل علی(ع) با وقایعی چون جمل، که زبیر از جمله گردانندگان اصلی آن بود، نمونه کاملی از شرایط و خصوصیات حکومت او، در راه پیاده نمودن اصول شریعت اسلام و در راستای دادگری و مساوات و احترام به حق دیگران بود.
زیست نامه زبیر
زبیر بن عوام یکی از یاران معروف پیامبر(ص) بود. او از سابقون و جزء مسلمانانی بود که در هنگام حضور پیامبر(ص) در مکه، به ایشان ایمان آورد و همچون برخی دیگر از مسلمانان، در اثر ظلم و تعدی مشرکین قریش نسبت به مسلمینة به حبشه مهاجرت کرد.
نقش برجسته زبیر در دوران خلافت خلفاء نیز بسیار برجسته است. پس از رحلت پیامبر(ص) او یکی از مدافعان خلافت علی ابن ابیطالب(ع) بود. همچنین او یکی از اعضای شورای 6 نفره‌ای بود که عمر در روزهای آخر زندگی‌اش برای تعیین خلیفه پس از خود تشکیل داده بود. اما زبیر پس از به خلافت رسیدن علی(ع) به مخالفت با او برخاست و یکی از سردستگان اصحاب جمل شد که به همراهی عایشه و رفیق صمیمی‌اش، طلحه، به بهانه انتقام خون عثمان، که پیش از به حکومت رسیدن علی(ع) به قتل رسید، جنگی را بر ضد حکومت علی(ع) برپا کردند.
بنابراین خدمات زبیر برای اسلام در دوره پیامبر(ص) ویژه است. زبیر علاوه بر آن که پنجمین فردی است که اسلام آورد، از معدود افرادی است که در جنگ احد تا آخرین لحظه کنار پیامبر(ص) ماند. بعد از رحلت پیامبر(ص) و در جریان تعیین خلیفه، به نفع خلافت امیرالمؤمنین(ع) شمشیر کشید و جزو چند نفری بود که در خانه حضرت زهرا(س) برای ولایت امیرالمؤمنین(ع) متحصن شد. کسی که در زمان وصیت زهرا(س) بر بالین آن حضرت نشسته بود. او به این حد در خاندان اهل‌بیت(ع)، شیعه خاص تلقی می‌شد و حتی زمان تعیین خلیفه سوم نیز تنها کسی بود که در شورای شش نفره، به نفع امیرالمؤمنین(ع) رأی داد.
زبیر، شخصیتی متنفذ و تاریخ ساز در برابر علی(ع)
از آنجا که زبیر از شخصیت‌های متنفذ و تاریخ ساز صدر اسلام بود و نقش مهمی در بیعت مردم با علی(ع) داشت و چون بعد از استقرار حکومت امام(ع)، بیعت خود را نقض نمود و رفتار متفاوتی را در پیش گرفت، بنابراین برای تبیین عوامل و زمینه‌های اثرگذار در تغییر رفتار زبیر، ابتدا با بیان زیست نامه زبیر و زندگی او در دوره پیامبر(ص) و خلفای قبل از امام علی(ع) که برای فهم بهتر بسترهای قبلی آن لازم است، به این مسأله پرداخته می‌شود.
سوابق و پیشینه زبیر و فداکاری در راه اسلام، ضمن آن که باید در جای خود محترم و ارج نهاده شود، اما نباید بر تحلیل مواضع اشتباه زبیر سایه افکند. غرور، خود خواهی، تعصب، شهرت طلبی، درک ضعیف مسائل سیاسی و بسیاری از مسائل روانی دیگر کار به دست او داد و تا دره هولناک و خطرناک سقوط، او را پیش برد. دگرگونی‌های به وجود آمده در روزگارعثمان، خطری بر ضد تمامیت نظام اسلامی را شکل داد و تمام اندیشه‌هایی را که پیامبر اسلام(ص)، در زمینه‌های مختلف پایه ریزی کرده بود، با خطر نابودی کامل مواجه کرد و در این بین، بنی‌امیه نقش اول و اصلی را در پیدایی این دگرگونی‌ها اعم از سیاسی و اجتماعی و اقتصادی در دوره‌های پس از آن داشتند.
گزینش‌ها و انتخاب زمامداران، که بر پایه پیوندهای خانوادگی و قبیله‌ای شکل یافته بود، باعث ایجاد مفهومی نو از حکومت و امارت شد و در نهایت، در ذهن اشخاصی چون زبیر رسوخ کرد و تمام سوابق درخشان او را که به مهم‌ترین آنها در این فصل اشاره شد، تحت تأثیر قرار داد و به دگرگونی تعامل او با امام علی(ع) منجر شد.
ادامه دارد...
*منابع و پی نوشت‌های تفصیلی در انتهای بخش پایانی مقاله خواهد آمد.
احسان آذرکمند
/830/702/ر