به مناسبت آغاز سال تحصیلی حوزه؛
آغاز سال تحصیلی حوزه، فرصت‌ها و آسیب‌ها
خبرگزاری رسا ـ تکفل امر دین در ابعاد و عرصه‌های مختلف زندگی، از هدایت و ارشاد آحاد مردم تا تطبیق فقه و دیگر میادین فکری دینی با نیازهای روز جامعه و از توجه مدیران کشور بر حرکت در مدار دین تا برطرف کردن گره‌های فقهی حضور در عرصه‌های مختلف اجتماعی از جمله مطالبات به حقی است که از حوزه می‌رود.
به گزارش خبرنگار سرویش اندیشه خبرگزاری رسا، با شروع سال تحصیلی حوزه‌های علمیه، بار دیگر شور و نشاط خاصی، محافل علمی دینی در سراسر کشور را در بر می‌گیرد. شور و نشاطی که از دل یک مسیر روشن فکری و حرکت بالنده علمی بیرون می‌آید و بی‌تردید دین‌مدار بودن این محیط، بر کم و کیف این نشاط معنوی می‌افزاید.
حاکمیت روح تدین در علوم حوزوی، دستاوردی بزرگ
فضای علمی حوزه به دلیل حاکم بودن روح معنویت، تهذیب، تدین، سیره و سلوک معرفتی خاصی که در حوزه‌های علمیه از قدیم الایام و از بدو تأسیس تاکنون جاری و ساری بوده است، از ارزش و اهمیت خاصی برخوردار است. در حقیقت می‌توان گفت، علم دین از آنجا که نقشی راهبردی در حیات اجتماعی مردم ایران، به ویژه از بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بدین سو دارد، نوع جریان و حرکت رو به تعالی و تکامل و سیر تطور این روند را بسیار حایز اهمیت می‌کند.
نقش حوزه‌های علمیه پس از نقطه عطف انقلاب اسلامی؛ خطیر و موثر
حوزه‌های علمیه پس از پیروزی انقلاب اسلامی که نقطه عطفی در تاریخ حیات اجتماعی، سیاسی و دینی ملت ایران و بلکه جهان اسلام به شمار می‌آید، نقش نوینی را در عرصه‌های مختلفی که بدان مربوط می‌شد، بر عهده گرفت. تکفل امر دین در ابعاد و عرصه‌های مختلف زندگی، از هدایت و ارشاد آحاد مردم تا تطبیق فقه و دیگر میادین فکری دینی با نیازهای روز جامعه و از توجه و تنبه دادن مدیران کشور بر حرکت در مدار دین تا بر طرف کردن گره‌های فقهی حضور در عرصه‌های مختلف اجتماعی و... . این‌ها سرفصل‌هایی مهم از حضور روحانیت در جامعه معاصر ایران است که پیوندی اجتناب ناپذیر با فضای جهانی در ابعاد و میدان‌های مختلف دارد.
نخبگانی برای اداره جهان که از درون همین حجره‌های محقر بیرون میآیند
و حقیقت آن است که علمای دین و فضلای آیین و نخبگانی که باید به این محیط‌های مهم و خطیر ورود یابند، از دل همین کلاس‌ها و درون همین حجره‌های درس و بحث حوزوی بیرون میآیند. سوال مهم و خطیری که در اینجا مطرح است اینکه این سیستم آموزشی و شیوه تربیتی که هم اکنون در حوزه‌های علمیه ما رواج دارد، با همه قوت‌ها و ضعف‌هایش تا چه حد قادر است که پاسخ‌گوی این نیازها باشد.
از سیستم آموزشی تا کتاب‌های درسی؛ اصلاحاتی که باید و شاید...
کتاب‌ها و متون آموزشی ما تا چه حد بر مبنای رفع این نیازها تصنیف و تدوین گشته است؟ آیا سیستم آموزشی و پرورشی حوزه‌های ما به کادرسازی برای آینده نظام اسلامی و اداره جامعه دینی در جنبه‌ها و عرصه‌های مختلف به خوبی پاسخ می‌گوید و آن را تأمین می‌نماید؟ در این مجال ضمن مروری بر بیانات و منویات مقام معظم رهبری در مطالباتی که در حوزه فکر و اندیشه و ساختار آموزشی حوزه‌های علمیه داشته و دارند، به تأمل در این باب و تنبه در این خصوص می‌پردازیم.
مدیریت، کلید همه اقدامهای مثبت
ایشان با تأکید بر امر مهم و خطیر و سرنوشت ساز مدیریت در عرصه حوزه، بسان دیگر عرصه‌های فکری و فرهنگی و آموزشی یادآور می‌شوند که: «کلید همه اقدامهای مثبت سازمان یافته… مدیریت است» و اینکه «ما باید مدیریت را در حوزه تکمیل کنیم». تأکید ایشان بر امر تکمیل مدیریت و اشاره به نقش کلیدی آن در حوزه‌های علیمه، با بازخوانی تاریخ حوزه و بررسی سیر تطور آن هم کاملا گویاست.
این که حوزه علمیه در ادواری که از یک مدیریت خوب و منسجم و جدی و کارآمد برخوردار بوده، با عنایت به همه مضایق و محدودیت‌ها و وضعیت حاکم بر عرصه سیاسی و فرهنگی جامعه، چه دستاوردهای بلند و باعظمت و ارزشمندی را به همراه آورده، گویای اهمت این موضوع است.
اداره حوزه، نه در «حاشیه» که در «متن»
ایشان با اشاره به اینکه «حوزه نمی‌تواند به صورت حاشیه‌ای اداره بشود؛ باید وقت بگذارند.» تأکید دیگری بر نیاز به یک مدیریت جدی و منسجم و کارآ و در متن حوزه و با استفاده از همه ظرفیت‌های آن دارند؛ آن‌هم با رویکردی که حوزه را در بخش مدیریتی بتوان برآیندی از همه فرآیندهای اصلی بدنه حوزه دانست. اداره حوزه نه از حاشیه، بلکه در متن، همان نکته ظریف و مهمی است که در حقیقت از مدخل‌های به روز شدن و کارآمدی در طیف نیازهای امروز جامعه و حوزه به طور متقابل، به شمار می‌رود. آری، حوزه اگر بناست در متن جامعه و در مسیر اصلی و موثر برطرف کردن نیازهای مختلف اجتماعی، فرهنگی و... امروز جهان قرار بگیرد، در وهله اول بایستی از یک مدیریت «متن»ی برخوردار باشد و نه حاشیه‌ای.
سمت و سوی پیشرفت علمی حوزه چیست و کجاست؟
«ما مگر نمی‌گوییم می‌خواهیم علم تولید شود و پیشرفت کند؛ خُب کدام علم؟ معنای پیشرفت علم فقه چیست؟ معنای پیشرفت علم اصول مثلاً چیست؟ پیشرفت کند یعنی چه؟ سمت و سوی این پیشرفت به سمت چیست؟ این‌ها همه سؤال‌هایی هستند که پاسخ لازم دارد. سیاست‌هایی که در مرکز شورای عالی نهاده می‌شود، به این سؤال‌ها پاسخ می‌دهد». نکته مهم دیگری که در بیانات ایشان مورد نظر و توجه قرار می‌گیرد، بحث مهم سمت سوی پیشرفت علمی چه در ساختار و چه در محتواست.
اینکه شاکله پیشرفت و مبنای تئوریک و مفاهیم و رویکردهای عملیاتی و اجرایی و شکل مدون بروز و ظهور بیرونی این پیشرفت‌ها چیست، از جمله مهم‌ترین عناصر آن حرکت پیشروانه علمی است که از حوزه‌های علمیه توقع می‌رود و بی‌تردید چنین مسائلی بایستی در یک اتاق فکر منبعث از مغز متفکرهای حوزوی و اندیشمندان، فضلا و نخبگان امر حوزه مطرح شده و بیرون بیاید که همان شورای عالی حوزه‌های علمیه است.
عقب ماندگی امروز، تنبهی برای حرکت پیشروانه فردا
اینجاست که وضعیت حال حاضر حوزه‌های علمیه با عنایت به همه موفقیت‌ها و توفیق‌های عظیم فکری و عملی این نهاد علمی مقدس، در طول ادوار مختلف گذشته، نشانه‌هایی از عقب ماندگی را نیز به ذهن متبادر می‌کند. عقب ماندگی‌هایی که شاید در میزان تطبیق فضای آموزشی و خروجی‌های فکری و عملیاتی این نهاد، با وضعیت امروز جامعه و نیازهایش، قابل بررسی و نقادی و تحلیل باشد. «حوزه‌های علمیه در برهه زمان معاصر به طور طبیعی کمی از زمان عقب ماندند». «[حوزه] می‌تواند با سرعت لازم با جدیت این [عقب ماندگی] را جبران بکند.»
نمودهای عینی و خروجی‌های عملیاتی این عقب ماندگی چیست؟
شاید بتوان نمودهای عینی این عقب ماندگی را در عدم رفع نیازهای تئوریک نظام در عرصه‌های مختلف از فرهنگ گرفته تا اجتماعیات و از اقتصاد گرفته تا هنر و... دنبال نمود. اینکه آیا سیستم اقتصاد و بانکداری ما تا چه حد اسلامی است؟ هنر ما در سینما و تئاتر و موسیقی و... تا چه اندازه با تمسک به فقه و اندیشه دینی، به مسیر درست درآمده و در مدار صحیح به توفیق نایل آمده؟ تردید نیست که در این حوزه‌ها در طول همه این سال‌ها و به خصوص در دهه‌های پس از انقلاب اسلامی، موفقیت‌های قابل توجهی هم داشته‌ایم، اما «به آن چه که تاکنون در زمینه تشکیلات دهی و سازماندهی در حوزه انجام گرفته، مطلقاً نباید اکتفا کرد.»
حوزه و دولت، هم افزایی و پاسخگویی برای رفع نیازهای جامعه مسلمان ایرانی
اشاره دیگر ایشان به بحث نوع خواست‌ها و توقعات از دیگر نهادهای کشور همچون دولت است که یادآور می‌شوند: «بعضی از این‌ها [توقعات از دولت] البته هیچ‌گاه عملی نیست؛ تا وقتی که حوزه آن مرکزیت منسجم را پیدا بکند» و این دقیقا همان پاشنه آشیل نظام اسلامی است؛ اینکه حوزه در متن و بطن فکر دینی و هدایت امر فرهنگ اسلامی، مرکز ثقل و نقطه اتکای اول و آخر نظام است و بایستی مرکزیت منسجمی که از آن، یک تئوری دقیق و صحیح بیرون آید و مبتنی بر آن، شیوه و منش و مبانی عملیاتی آن فکر هم تنقیح شود و در حوزه علمیه پدید آید. «حوزه سازماندهی‌اش جوری باشد که آن مرکزیت مدیر و متفکر و مسلط بر امور و مورد اعتماد همه، آن مرکزیت ان شاءاللّه تکمیل بشود، شکل بگیرد؛ بعد می‌شود با او [دولت اسلامی] تعامل کند.»
بشارت فردایی روشن با استعدادهای نخبه و امیدهای حقیقی
و در ادامه نیز، پس از انذارهایی از این دست، نوبت به بشارت می‌رسد و آن اینکه «این نسلی که امروز در حوزه‌ها در حال بالندگی است… بدون تردید خواهد توانست کارهای بزرگی را که ما از حوزه دانش دین انتظار داریم، انجام بدهد». «خوشبختانه در حوزه ما داریم این بدنه کارشناسی را، همین شماها آقایانی که امشب صحبت کردید و بسیاری دیگر از شماها که صحبت نکردید و شاید افراد زیادی در حوزه علمیه از این فضلای جوان و خوش فکر [باشند] این‌ها یقیناً یک بدنه کارشناسی خودکفا را تشکیل می‌دهند». «حرکت پرجوش و خودجوش دینی و علمی [را در حوزه علمیه]… ما مشاهده می‌کنیم؛ می‌بینیم که این همه دستاورد را داشتیم».
حوزه یک موجود زنده است؛ هم رکود دارد و هم تحرک
ایشان در افقی ملموس و واقعی، مبتنی بر حقیقت آنچه در حوزه می‌گذرد و نه صرفا با عنایت به آرمان‌ها و آرزوها، تصویری روشن و دقیق و واقعی از متن حوزه و روند آن به دست می‌دهند و یادآور می‌شوند: «حوزه به مثابه یک کل دارای ابعادی است و اجزایی است. یک موجود زنده است؛ یعنی رشد دارد، تحرک و نشاط دارد، جمود و رکود دارد، حیات داردف ممات دارد. یک موجود زنده است. دلیلش هم تاریخ حوزه‌های علمیه است».
تولید نیروی انسانی زبده در این سطحی است که امروز ما داریم مشاهده می‌کنیم. یک نمونه‌اش را من امشب در گفته‌های آقایان دیدم… نمونه‌های دیگرش را هم من در بعضی از جمع‌های فضلا که با من ملاقات کردند، مشاهده کردم… . جمعی از فضلای کاوش‌گر در علوم عقلی، فلسفه و کلام و عرفان و منطق و این‌ها یکی دو سال پیش از این ملاقات کردم… فضلایی که با دانشگاه‌ها ارتباط دارند. آن جا هم من همین [نیروی انسانی زبده] انطباق و انعکاس را در ذهن خود داشتم و همین توجه هم باعث می‌شود تا ایشان، در عین توجه و تذکر نسبت به عقب ماندگی‌های امروز حوزه در برخی عرصه‌ها، این ویژگی‌های مستعد و افق‌های امیدبخش را نیز یاداوری کنند.
ارزش و اهمیت بی‌بدیل حوزه/روحانیت هم مولود حوزه است
عنایت به اهمیت و جایگاه بی‌بدیل حوزه، یکی از فازهایی بوده است که همواره در کلام رهبری نظام، نمود داشته است. «روحانیت هم مولود و ساخته دست حوزه علمیه است» و روحانیت شیعه هر چه دارد، از متن و بطن این ساختار کهن و قدسی و عظیم و عزیز حوزوی است که در طول قرن‌ها، توانسته با عموم آحاد مردم رابطه‌ای ایمانی و همدلانه داشته و پناه‌گاه، مأمن و ملجأ آن‌ها باشد. ایشان سرفصل‌ها و نقاط مهم و تأمل برانگیز و ارائه طریق کننده دیگری را نیز در متن و پیرامون مباحث حوزوی بیان می‌کنند و از آن جمله اینکه: «از جهت مسائل حوزه‌ای، هیچ احتیاجی به کس دیگری نداریم… می‌توان از این فضلا استفاده کرد» که گویای غنای اندیشه و فضلای حوزوی در حل و فصل مباحث مختص به حوزه است.
کتاب‌های درسی «حتما» باید تغییر کند؛ البته اصولی و متین و محکم
و یا نکته مهم دیگری که طی دو دهه اخیر بارها از سوی ایشان مورد توجه و تذکر قرار گرفته است و آن اینکه: «کتاب درسی… حتماً باید… تغییر پیدا کند؛ در این هیچ شکی نیست» و به طور دقیق‌تر و ریزتر اینکه «مکاسب را تسهیل کنند؛ همان مطالب شیخ را بیاورند روی یک کتاب دیگری».
آمار دقیق و صحیح، کادرسازی برای استفاده بهینه از نخبگان حوزوی
و البته با توجه به یک نکته مهم و خطیر که نباید در روند بازاندیشی و تدوین تصنیف به روز و کارآمد کتاب‌ها، مغفول واقع شود؛ «یک نوشته متین و قرص و محکم [تنظیم شود] که در همه مجامع علمی اسلامی وقتی رفت… ممتاز شناخته بشود؛ ایراد لفظی و متنی و قلمی نداشته باشد» و البته یکی دیگر از توجهات ایشان به بحث بازشناسی و کادرسازی و دسته بندی طلاب برای استفاده بهینه از استعداد آن‌ها در ازای یک بانک اطلاعاتی دقیق و کارآمد است که بی‌تردید از جمله نیازهای ضروری و اصلی و اجتناب ناپذیر حوزه است.
اینکه حوزه بتواند بخواهد نیروهای خود را در عرصه‌های مختلف فکری و با توانمندی‌های متنوع و کارآیی‌های گوناگون شناسایی کند و از فکر و حضورشان بهره برد؛ «یکی از کارهایی که باید حتماً انجام بگیرد، سریع هم باید شروع بشود و چند سال هم طول خواهد کشید، اما برکاتش خیلی زیاد خواهد بود، همین مسأله آمارگیری است از طلاب حوزه؛ از سطوحشان از مقدار و اندازه درکشان، از درسی که خواندند، از پیشرفت تحصیلی‌شان، از این‌ها آمارگیری داشته باشید. بدانید زیردست مجموعه مدیریت حوزه چیست؟»
آری، بار دیگر با شروع سال تحصیلی حوزه‌های علیمه شور و نشاط خاصی، محافل علمی دینی در سراسر کشور را در بر می‌گیرد و این شور و نشاط که از دل یک مسیر روشن فکری و حرکت بالنده علمی بیرون می‌آید و بی‌تردید دین‌مدار بودن این محیط، بر کم و کیف این نشاط معنوی می‌افزاید و به جاست تا فضای علمی حوزه به دلیل حاکم بودن روح معنویت، تهذیب، تدین، سیره و سلوک معرفتی خاصی که در حوزه‌های علمیه از قدیم الایام و از بدو تأسیس تاکنون جاری و ساری بوده است، برای استمرار و امتداد این شور و نشاط معنوی که غنیمتی در این دوران و گوهری در این سامان است، همیشه مورد صیانت و حراست قرار گیرد.
توجه و تأمل و عملیاتی نمودن بیانات، منویات و مطالبات به حق و اندیشمندانه رهبر فرزانه انقلاب، می‌تواند در این راه، چونان چراغی روشن، ارائه طریق نماید و همه ما را در این مسیر، مرشد و یاری‌گر باشد. انشاءالله تعالی!
*پی نوشت:
سخنان داخل گیومه برگرفته از بیانات مقام معظم رهبری در جمع استادان، فضلا، پژوهشگران و نخبگان حوزوی در آذرماه 1386 است.
سعید رضایی منش
/1327/702/ر
ارسال نظرات