اعمال شب قدر سبب بازگرداندن درک و نشاط و شور دینی در امت است

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در مشهد، امام موسی صدر در تفسیر آیات کلام الله مجید و فهمی که از قرآن کریم ارائه می‌کند بینشی زندگی‌محور دارد. او همچنان که از این جمله‌ی مشهور او پیداست: «دین پیش از آن‌که توشه‌ای برای آخرت باشد، والاترین وسیله برای زندگی است»، معتقد است که قرآن و به طور کلی دین برای خدمت به انسان و بهبود بخشیدن به زندگی او آمده است.  این نگاه امام موسی صدر باعث شده است تا تفاسیر وی از قرآن، دارای ویژگی خاص و نگاه او به آیات قرآن سرشار از مفاهیم راهگشا و کاربردی برای زندگی بهتر انسان بر زمین باشد.

به مناسبت حلول ماه مبارک رمضان، ماه قرآن و بهار کلام وحی، بخش کوتاه و آموزنده‌ای از گفتارهای تفسیری امام موسی صدر را که در کتاب «برای زندگی» به چاپ رسیده است، بررسی کنیم؛

امام موسی صدر معتقد است فهم و تفسیر قرآن منحصر به مفسران نخستین(رضوان الله علیهم) نیست و می‌گوید:
 ما نیز این حق را داریم که قرآن را به یاری اطلاعات بیشتر و تجارب افزون‌تر در زمینه‌های مختلف، ژرف‌تر و با آگاهی روزآمدتری دریابیم. این فهم بیشتر هنگامی اتفاق می‌افتد که به اصطلاحات قرآن پایبند باشیم و متشابهات را به محکمات ارجاع دهیم و بر کلمات قرآن معانی بی‌ارتباط حمل نکنیم.

تأمل و تعمق در قرآن کریم و مطالعه نو به نوی آن، در برابر انسان مسلمان معانی بدیع و درستی قرار می‌دهد که با تفاسیر گذشته و آنچه از آن تفاسیر استنباط شده متفاوت است و هیچ مانعی برای استناد و عمل به این معنایِ نو وجود ندارد و هیچ تناقضی میان آن ها و معانی پیشین مفسران نیست، زیرا که متکلم خداوند است و فهمه همه این معنای از قرآن ممکن.

بیشتر مفسران برآن‌اند که در روز قیامت، آنگاه که انسان پاداش اعمال خود را بی هیچ ستم و محرومیت یا اشتباه و سهوی در محاسبه می‌بیند، پاداش انفاق نیز به او داده خواهد شد. این معنی قرآن درست است و با دیگر آیات همخوان، اما می‌توانیم با عنایت به دانش و تجارب اجتماعی خود آیه را به صورتی دیگر نیز تفسیر کنیم.

«انفاق»، احیا کردن خانواده‌های نیازمند است و کسانی که امکانات کافی برای زندگی آبرومندانه ندارند. پس انفاق این نوع زندگی و سلامتی و تغذیه مناسب و تعلیم و تربیت درست فرزندان را برای اینان فراهم می‌سازد. این به معنای مشارکت افراد درگیر در ساختن اجتماع و ارتقای جامعه است و کسی که از اجتماعی برتر بهره می‌برد، هم انفاق کننده است و هم انفاق گیرنده.

زندگی امروز ما بر اساس اعمالی است که پیش از شب قدر انجام داده ایم

آدمی همیشه می‌اندیشد که عمر و روزی نتیجه عملکرد انسان در تنها یک شب نیست. امروز شخصی در اثر بیماری ای که از مدتی پیش بوده، می میرد. چه بسا اسباب مرگ از چهار یا پنج سال پیش و یا از چند ماه پیش فراهم شده بوده و سبب مرگ او شده باشد. یعنی به سبب اتفاقات یک شب نمرده است. امروز، هر کدام از ما زندگی می‌کنیم، ولی فقط بر اساس کاری که در شب قدر کرده‌ایم، زندگی نمی‌کنیم، بلکه بر اساس اعمالمان که پیش از شب قدر هم بوده، زندگی می‌کنیم.

 از مدت‌ها پیش تحصیل و کار و مهاجرت کرده‌ایم و به کاری مشغولیم و اکنون بر اساس نتیجه فعالیت‌هایمان خوشبخت یا بدبخت هستیم. این گونه نیست که انسان در دوره‌ای بدبخت باشد و ناگهان سعادتمند شود، یا دوره‌ای خوشبخت باشد و ناگهان بدبخت شود. این مسأله دور از ذهن است. بنابراین، باید تفسیر معقولی از شب قدر ارائه دهیم و در عین حال نباید از چارچوب متناسب با معنای قرآنی و اسلامی خارج شویم...

روزه در اسلام چیست؟

روزه آن چیزی است که سرنوشت آدمی را مقدر می‌کند و روزه در دهه آخر ماه رمضان و یا در هفته آخر این ماه کامل می شود و می‌بالد. در حقیقت، روزه رمز و راز شب قدر و سبب آن است.

 روزه در اسلام چیست؟ روزه تقویت و تهذیب و تمرینی است برای انسان تا بتواند بر نفس و شهوات خود چیره شود. فی‌المثل، می‌خواهیم به کودکی شنا بیاموزیم. ابتدا او را برکه‌ای کوچک رها می‌کنیم تا در این مکان کوچک و کم‌عمق با راهنمایی مربی شنا یاد بگیرد. پس از آنکه کودک شنا کردن در این مکان را آموخت اجازه می‌دهیم در دریا هم شنا کند. ورزشکار نیز تمرین می‌کند. راننده هم در ابتدا در محیطی ایمن تمرین می‌کند. تمرین مسأله‌ای اساسی در زندگی انسان است.

تو مختاری و می‌توانی سعادت و شقاوت خود را تعیین کنی

روزه تمرینی است برای انسان در برابر محرمات و واجبات و هواها و شهوات. چگونه؟ آدمی هنگام روزه داشتن چه می‌کند؟ به آدمی می‌گویند از طلوع تا غروب روزه بگیر؛ دوازه، سیزده، پانزده و یا هیجده ساعت، تا فصل و مکان روزه چه باشد. روزه به چه معناست؟ یعنی نخور و ننوش، نزدیکی جنسی نکن و به زیر آب مرو و سیگار نکش و بر خدا و رسولش دروغ مبند، هرچند که خشمگین باشی یا در تنگنا افتاده باشی... انسان بدین گونه در ماه رمضان می‌آموزد که در برابر شهوات ایستادگی کند. به سخن دیگر، بر نفس و اراده خود مسلط باشد.

...ما در ماه رمضان تمرین می‌کنیم تا بر اراده و شهوات خود مسلط باشیم و چون بر شهوات و اراده خود مسلط شدیم، می‌توانیم سعادت یا شقاوت خود را رقم بزنیم. در نتیجه، ماه رمضان، ماه تعیین سرنوشت است. زیرا که از آغاز این ماه تمرین می‌کنیم و نتیجه این تمرین تسلط بر شهوات است. تو مختاری و می‌توانی سعادت و شقاوت خود را تعیین کنی. بنابراین، می‌توانیم بگوییم که سعادت و شقاوت انسان در ماه رمضان رقم می‌خورد. در چه مقطعی از ماه رمضان؟ در اواخر ماه رمضان، آنچنان که در احادیث آمده است. شب قدر نیز در هفته یا دهه آخر ماه رمضان واقع شده است، زیرا این تمرین در آن هنگام به اوج خود می‌رسد...

...اما معنای مشهور شب قدر این است که در این شب شرایط تغییر می‌کند و اعمال آدمی نوشته و روزی تقسیم می‌شود و این شب را مانند روز تقدیم بودجه دولت ها به مجلس در نظر می‌آورند. من حقیقتا این معنا را نمی‌فهمم... لزومی ندارد که این معنای خرافه‌ای و شایع میان مردم را بپذیریم که در این شب ستاره‌ها از حرکت باز می‌ایستند و آسمان بالا یا پیش می‌رود و گرفتاری‌ها فرود می‌آید و فقط کافی است که شخص دعا کند و بگوید فلان چیز را طلا کن و آن طلا شود...من شخصاً این معنای رایج را نمی‌فهمم و ای کاش که یک نفر این معنا را برای من توضیح دهد. این معنا نه با علم و نه با دین و نه با قرآن سازگار است ...

 می‌توانیم ملائکه را به تدبیرکنندگان نیروهای هستی تفسیر کنیم. بار دیگر می‌گویم که مقصود من این نیست که ملائکه، خود، نیروهای هستی‌اند؛ بلکه می‌گویم نیروهای هستی در تصرف ملائکه‌اند و بدین‌گونه، معنای سجود ملائکه بر انسان را در می‌یابیم. سجودِ ملائکه بر انسان یعنی ملائکه نیروهای هستی را در اختیار آدمی قرار داده‌اند.

آدمی می‌تواند از این نیروها استفاده کند و بر آن ها اثر گذارد و از طریق علم در آن ها تصرف کند.(این مسأله بحث دیگری است که در جای خود بدان خواهیم پرداخت). بنابراین، ملائکه سربازان خداوند و کارگزاران قدرتِ او و عاملانِ حُکم اویند. به هر نام که می‌خواهی آنان را بنام. ما حقیقت‌شان را نمی‌دانیم. این قدر می‌دانیم که برخی از آنان در حال سجدة دائم و برخی دیگر در حال رکوع دائم‌اند. خدا را فرمان می‌برند و او را معصیت نمی‌کنند. خداوند را به ستایش تسبیح و او را تقدیس و امور را تدبیر و اداره می‌کنند. بنابراین، همة کارهایی که در جهان روی می‌دهد، به جز افعال آدمی، کار و عمل ملائکه است. این چیزی است که از معنا و تفسیر ملائکه و صفات و اعمال آن ها در می‌یابیم.

مراد از «روح» در سوره قدر چیست؟

اما روح چیست؟ بنابر تفاسیری که در کتب تفسیر وارد شده است، روح،بزرگ‌ترین مَلَک است و از همین روست که در جاهایی از قرآن بر «ملائکه» عطف شده است: «تَنَزَّلُ المَلائِکَهُ وَ الرُّروحُ» و «یَومَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ المَلائِکَهُ»(1) روح در اصطلاح غیر از روح انسان است و معنای دیگری دارد؛ روح بزرگ‌ترین مَلَک است. روایات صفت‌های فراوانی برای روح ذکر کرده‌اند. همچنین، در برخی روایات روح همان جبرئیل ذکر شده است. اما آنچه از این آیه و دیگر آیات استنباط می‌کنیم، این است که روح تعبیر و یا کنایه‌ای از ادارة مستقیم خداوند است. افعالی وجود دارد که به واسطة ملائکه، کارگزاران خدا، صادر می‌شود و اعمالی نیز هست که خداوند مستقیم و بی‌واسطه انجام می‌دهد. مقصود از روح، که در این شب نازل می‌شود، عنایت خداوند و تصرف بی‌واسطة خداوند در هستی است. همان روح که خداوند در «آدم» دمید: «فَإذا سَوَّیتُهُ وَ نَفَختُ فِیهِ مِن رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِیَن.» (2)

اعمال شب قدر سببِ بازگرداندن درک و نشاط و شور دینی در امت است

گفتیم که شب قدر بر اثر روزه و ریاضت‌های معنوی شبِ کمال آدمی است. نیز گفتیم که این شب شبِ استجابت دعاست. به هر روی، شبی عظیم است که در آن از جلال و عنایت الهی و توجه ربانی چندان در آن است که در دیگر شب‌ها نیست.

 نخستین عظمت این شب در کلمة «قدر» متجلی است. پس از این قرآن از عظمت این شب با این عبارت تعبیر می‌کند: «وَ ما أَدراکَ ما لَیلَةُ القَدرِ» و شبی که برتر از هزار ماه است و شبی که ملائکه و روح به زمین نازل می‌شوند و شبی که تا سحرگاه همه سلام و درود است. این همه وصف و نتایج به سبب جایگاه این شب است. پس احیا و قدر دانستن این شب سودمند و ضروری است و این اعمال سببِ بازگرداندن درک و نشاط و شور دینی در امت است.

دعای حقیقی در علم است

از همین رو، پیامبر اسلام(ص) احیای این شب را از برترین اعمال دینی می‌داند و دعا در این شب از پر فضیلت‌ترین کارهاست. اما وقتی از پیامبر(ص) پرسیدند که آیا عملی هست که برتر از دعا در این باشد؟ پیامبر(ص) پاسخ داد که طلب دانش در این شب برتر از دعاست.

 این را برای جوانانی می‌گویم که دانش می‌اندوزند، تا بدانند که درسشان و تعلّمشان برتر از دعاست، زیرا دعای حقیقی در علم است. آنچه گفتیم خلاصه‌ای از تفسیر سورة قدر بود که به مقتضای وقت بیان کردیم. ان‌شاءالله برادران قرآن را مطالعه و حفظ می‌کنند و تفسیری از آن ارائه می‌دهند، زیرا هر اندازه که آدمی دربارة قرآن می‌اندیشد، بیشتر و بیشتر از آن در می‌یابد.

لازم به ذکر است سید موسی صدر معروف به امام موسی صدر، متولد 14خرداد1307 در قم، مرجع دینی و سیاسی شیعیان بود که پس از هجرت از ایران به لبنان، مجلس اعلای شیعیان لبنان را تأسیس کرد و رهبری فکری و سیاسی شیعیان این کشور را عهده‌دار شد. او در 9شهریور1357، بنا بر دعوت رسمی معمر قذافی وارد لیبی و در روز 9 شهریور ربوده گردید. دستگاه های قضایی دولتهای لبنان و ایتالیا و همچنین تحقیقات انجام شده از سوی واتیکان، ادعای رژیم لیبی مبنی بر خروج امام از آن کشور و ورود ایشان به رم را رسما تکذیب نمود. مجموعه اطلاعات آشکار و پنهانی که طی دو دهه پیش به دست آمدند، تماما دال بر آن هستند که امام موسی صدر هرگز خاک لیبی را ترک نگفته است.

در این میان قرائن متعددی حکایت از آن دارند که امام موسی صدر همچنان در قید حیات بوده و چون برخی دیگر از علمای اسلامی، شرایط زندان حبس ابد را می گذراند. آخرین خبری که در 13 اردیبهشت 1380 توسط سایت «جبهه نجات ملی لیبی» بر روی شبکه جهانی اینترنت منعکس شد، مدعی آن است که امام موسی صدر در اواخر سال 1376 توسط برخی زندانیان زندان ابوسلیم شهر طرابلس مشاهده گردید، و اندکی پیش از ماه رمضان گذشته به مکانی دیگر انتقال یافته است. والله علی رجعه لقادر./930/پ203/ب4

منبع: موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر