علم دینی، امکان و عدم امکان آن بررسی شد

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نشست تخصصی علم دینی، امکان و عدم امکان، در حالی پیش از ظهر امروز 17 دی ماه با هدف بررسی نحوه بومی سازی علوم و تحول علوم انسانی در سالن اجتماعات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی دفتر قم برگزار شد، که حجت‌الاسلام حمیدرضا شاکرین، امکان یا عدم امکان علم دینی را در سومین نشست تخصصی پژوهشگاه با موضوع فلسفه دین مورد بررسی و تبیین قرارداد. 
 
معاون آموزش مؤسسه آموزش عالی حوزوی حکمت در ابتدا با اشاره به پیوند علم و دین، متذکر شد: آنچه در پیوند علم و دین مطرح بوده عمدتا از بحث تعارض شروع شده و به سبب مشکلات خاصی بوده که در این دوران و در جامعه غربی وجود داشته است، مشکلاتی که کلیسا با دانشمندان داشت و مبانی که کلیسا ترویج می‌کرد با رابطه دانشمندان سیر خود را طی کرد.
 
وی ادامه داد: آنچه در جامعه ما و به طور کلی در جامعه اسلامی در یکصد سال اخیر به طور جدی مطرح شده به ویژه در ایران و پس از انقلاب اسلامی، بحث علمی دینی است که یک قدم جلوتر از آن مباحث است که مسائل رابطه علم و دین می‌تواند نقش زیرساختی برای این بحث به حساب آید.
 
عضو هیأت علمی گروه منطق فهم دین پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با اشاره به مباحث متعدد مطرح شده در حوزه علم دینی، چیستی علم دینی، امکان یا عدم امکان علم دینی، کارکرد مثبت یا منفی علم دینی، ضرورت تأسیس علم دینی و چگونگی تأسیس علم دینی را مورد بررسی قرار داد.
 
امکان یا عدم امکان علم دینی
 
وی بحث امکان یا عدم امکان علم دینی را که بر دیگر موارد ترتب دارد مورد تبیین قرار داد و با تأکید بر کاربرد رشته‌ای واژه علم، افزود: وقتی از علم سخن گفته می‌شود منظور رشته‌ها است که مجموعه گزاره‌های صحیح بوده اما به صورت روشمند پدید آمده‌ و یک نوع سازگاری با همدیگر دارند.
 
حجت‌الاسلام شاکرین با بیان اینکه برخی علم را مجموعه گزاره‌های منسجمی می‌دانند که از روش تجربی به دست آمده و واژه science را به این معنا به کار می‌برند، اظهار کرد: آنچه در نظر داریم کاربرد رشته‌ای است که معمولا علوم طبیعی و علوم انسانی نمونه‌هایی از علم به این معنا هستند.
 
وی تصریح کرد: هیچ تضمینی وجود ندارد که آنچه علم گفته می‌شود حتما باور صادق موجه باشد، بلکه تنها گزاره‌هایی است منتهی به صورت منظم و متابولیک به دست آمده‌اند و امکان وجود خطا در آنها نیز وجود دارد.
 
این پژوهشگر حوزوی افزود: دین مجموعه هدایت‌های الهی است که از سوی پیامبران به بشر ارائه شده است، به ویژه هدف ما اسلام است که منبع اصلی و اولیه آن قرآن مجید، وحی آسمانی و در کنار آن منابع دیگری مانند سنت هستند که در واقع عمدتا نقش شارع و مفسر قرآن را به عهده دارند.
 
علم باید با دین نسبت برقرار کند نه با عالمان دین
 
حجت‌الاسلام شاکرین گفت: برخی مذاهب در عین اینکه مجموعه هدایت‌های الهی را دین می‌دانند، عقل را در ذیل سنت به عنوان یک منبع اصلی می‌پذیرند، به هر جهت فرض ما در این بحث آن است که عقل را به عنوان یک منبع دینی بپذیریم اما اینکه جای آن کجاست به آن نپرداخته و وارد جزئیات آن نمی‌شویم.
 
وی با بیان اینکه علم باید با دین نسبت برقرار کند نه با عالمان دین، گفت: منظور از علم دینی آن علمی نیست که عالمان مسلمان تولید کرده باشند هرچند هیچ نحوه ارتباطی در آن با دین مربوط نشده باشد، اما نسبت با دین چقدر است، در بین کسانی که از علم دینی سخن می‌گویند متفاوت است.
 
معاون آموزش مؤسسه آموزش عالی حوزوی حکمت اظهار کرد: منظور از علم دینی علمی است که هماهنگ با دین باشد و متعارض با آن نشود، برخی علمی را که پیراسته از معارضه با دین باشد و تابع گزاره‌هایی نباشد که با آموزه‌های دینی در تعارض است به علم دینی اتلاق کرده‌اند.
 
کاربرد علم دینی و علم برگرفته از دین
 
وی کاربرد دیگر علم دینی را علمی که برآمده از دین باشد عنوان کرد و گفت: در کاربرد نخست لزومی ندارد که علم از دین برآمده باشد اما وقتی مقایسه کردیم دیدیم علمی را که با دین ناسازگاری ندارد به علم دینی نام می‌بریم که معنای اصلی آن ناسازگار نبودن با دین است.
 
حجت‌الاسلام شاکرین در بیان معنای دوم علم دینی، آن را برگرفته از دین و بلکه جلوتر آن که مقداری با دین ارتباط برقرار می‌کند تعبیر کرد و افزود: حداقل این گرایش حاکم شدن جهان‌بینی دینی بر آن است، به عبارت دیگر متاپارادایم آن دین باشد و آن مبانی فلسفی و متافیزیکی و آن زیرساخت‌های نظری که به علم جهت می‌دهد و تأثیر می‌گذارد از دین بوده و مبتنی بر جهان بینی، معرفت‌شناسی، هستی‌شناسی و انسان‌شناسی ماتریالیستی نباشد.
 
وی ادامه داد: برخی ضمن اینکه در معنای علم دینی، مبتنی بودن بر جهان بینی دینی را لازم می‌دانند اما می‌گویند علم دینی علمی است که افزون بر آن از آموزه‌های دینی استفاده کند، یعنی در مقام فرضیه‌سازی و نظریه‌سازی به منابع دینی مراجعه کرده، از آنها دریافت کند و در دانش گنجانده شود.
 
عضو هیأت علمی گروه منطق فهم دین پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی یادآور شد: علم دینی علمی مبتنی بر دین است که البته این علم حدود و ثغوری دارد که مقداری متفاوت است، برخی آن را در حد متاپارادایم و برخی در حوزه آموزه‌ها مطرح می‌کنند که حداقل و حداکثری هم در آموزه‌ها وجود دارد.
 
تبیین چگونگی اثبات علم برآمده از دین

وی در ادامه علم برآمده از دین را ملاک سخنان خود قرار داد و متذکر شد: فلسفه حاکم بر علم، مبانی و پیش‌فرض‌های بنیادین آن باید از دین گرفته شده باشد، افزون بر آن در سطح آموزه‌ها می‌توان از تعالیم و آموزه‌های دینی مطالبی را به دست آورد که در علم به کار می‌آید و تبدیل به گزاره‌های علمی خواهد شد.
 
حجت‌الاسلام شاکرین در بخش دیگری از سخنان خود به تبیین چگونگی اثبات علم برآمده از دین در سطح پیش‌فرض‌های بنیادین و در سطح گزاره‌ها پرداخت و گفت: بدون توجه به سخنان مخالفان و دعاوی مطرح شده از سوی آنان که 23 اشکال را در اثبات امکان علم بر آمده از دین مطرح کرده‌اند نمی‌توان این بحث را به پیش برد.
 
وی بحث بی‌طرفی علم را که علم ذاتا بی‌طرف بوده، نه دینی و نه غیر دینی است، از اشکالات مهم مطرح شده در این حوزه عنوان و تبیین کرد: در این اشکال بی‌طرفی علم به بی‌طرفی با نگاه موضوع‌محور یا اصالت موضوعی، روش، دینی و غیر دینی ندارد و غایت، دینی و غیر دینی ندارد، تصویر شده است.
 
نگاه روش‌شناختی به علم دینی و ضرورت تفکیک غایت‌ها

این استاد و پژوهشگر حوزوی گفت: نگاه ما نسبت به علم دینی نگاه روش‌شناختی است یعنی علمی است که از یک جهت به لحاظ معرفت‌شناختی بر مبانی، ابزارها و منابع معرفتی مانند دین مبتنی باشد، بنابراین خود علم دینی نیست، اما نحوه شناخت موضوع علم می‌تواند دینی باشد.
 
حجت‌الاسلام شاکرین روش را به تنهایی یک علم دانست و توضیح داد: روش از این جهت که علم است مبتنی بر یک سری مبانی مقدم بر خودش است از جمله مبانی معرفت‌شناختی که اگر در مبانی معرفت‌شناختی خود وحی را به عنوان یک منبع مولد معرفت شناختید در روش‌شناسی از آن استفاده می‌کنید.
 
وی با بیان اینکه غایت دینی و غیردینی دارد و یکی از مشکلاتی که ما با علم سکولار داریم آن است که غایات را کنار زده‌اند، گفت: دین غایاتی را در نظر دارد که دانش پزشکی سکولار تجربی محض آن غایت را در نظر ندارد، دین سلامت جسم و جان انسان را در کنار سلامت روح در نظر گرفته است اما پزشکی کاری به سلامت روح ندارد.
 
معاون آموزش مؤسسه آموزش عالی حوزوی حکمت تصریح کرد: غایت‌ها را باید به غایت‌های دینی و غیردینی تفکیک کرد، غایت‌های دینی غایت‌های دنیوی را هم در نظر دارند و اینها را نادیده نگرفته‌اند اما چیزی افزون بر آن را می‌بینند که در علم غایات سکولار دیده نمی‌شود.
 
ضرورت شناخت جایگاه معرفتی وحی در علم دینی
 
وی شناخت جایگاه معرفتی وحی را در علم دینی مؤثر دانست و تصریح کرد: متأسفانه کسانی که با علم دینی مخالفت می‌ورزند گرفتار این مشکل‌ هستند که اصلا برای وحی جایگاه و ارزش معرفتی قائل نیستند و اگر هم بعضی قائل باشند، آن را در شأنی فروتر از تجربه به حساب می‌آورند.
 
حجت‌الاسلام شاکرین با بیان اینکه دین در حوزه مدیریت و سیاست‌گذاری دانش فوق العاده تأثیرگذار است، گفت: در منابع دینی بر علم نافع تأکید فروان شده است؛ وقتی ابعاد و فلسفه وجودی انسان را بدانیم علم نافع انسان معنای واقعی خود را پیدا می‌کند و در ادامه نقش سیاست‌گذاری ظاهر می شود.
 
وی افزود: رشته‌های علمی متعددی در غرب وجود دارد که تنها خادم لذت‌گرایی انسان است، این مبتنی بر یک فلسفه است، کدام علمی در غرب سیاست‌گذاری می‌شود که خادم سعادت و کمال حقیقی انسان باشد در حالی که هدف دین در سیاست‌گذاری، سعادت و کمال حقیقی انسان است.
 
شبهه‌ای در اصل امکان علم دینی وجود ندارد
 
در ادامه این نشست تخصصی، حجت‌الاسلام رمضان علی تبار، مدیر گروه منطق فهم دین پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به عنوان ناقد به ارائه سخن پرداخت و با بیان اینکه مفهوم‌شناسی و مبانی بحث در علم دینی به خوبی مطرح شد، گفت: من در اینجا منکر امکان علم دینی نیستم.
 
این پژوهشگر حوزوی افزود: بحث امکان علم دینی سال‌ها است که مطرح شده و شاید در بحث اصل امکان از ناحیه پژوهشگران داخلی شبهه‌ای وجود نداشته باشد و ما هم در این حوزه شبهه‌‌ای وارد نمی‌کنیم، اما سؤالاتی را از چگونگی مطرح شدن بحث داریم که بیان خواهیم کرد.
 
وی با اشاره به اینکه در بحث اصل امکان انتظار داشتم به سابقه تحقق علم دینی هم به عنوان اصل امکان و رشته‌هایی که جزو علم دینی هستند، اشاره می‌شد، به طرح سؤالاتی در این حوزه پرداخت و نخستین سؤال خود را اینگونه مطرح کرد که آیا علم دینی در همه موضوع‌های علوم امکان دارد یا در برخی از آنها.
 
آیا دینی شدن از لحاظ معرفت‌شناسی امکان دارد، از لحاظ تک‌گزاره‌ها ملاک دینی بودن آن چیست، آیا علم جدای از عالم و معلوم است و هدف از بیان نوع امکان در بیان علم دینی چه بوده است، از دیگر سؤالاتی بود که مدیر گروه منطق فهم دین پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در این حوزه مطرح کرد.
 
وی ابراز کرد: در این بحث بیشتر دین در حوزه وحی مطرح شده است و در این حوزه نیز بیشتر نقل موضوع به چشم می‌خورد که استفاده از منابع کتاب و سنت باشد، یعنی همسان‌انگاری دین به معنای وحی گرفته‌ شده در حالی که دین حقیقتی بوده و کتاب، سنت و عقل مشیر به آن حقیقت است.
 
ترجمه و چاپ کتاب علم و دین تألیف ایان باربور
 
گفتنی است، ضرورت کاربرد موضوع علم و دین در دنیای امروز بر هیچ‌کس پوشیده نیست که در مباحث علمی و انقلاب‌های علمی از زمانی که شکل گرفت تا الآن به ویژه در دهه‌های اخیر هرچه شبهه به دین وارد می‌شود از سوی دانشمندان فیزیک و زیست‌شناسی بوده است.
 
گروه معرفت‌شناسی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با همکاری قطب علمی فلسفه دین این پژوهشگاه به تازگی کتاب علم و دین تألیف ایان باربور از متخصصان بزرگ فلسفه دین را در حوزه علم دینی ترجمه و چاپ کرده است که علاقه‌مندان می‌توانند این کتاب را تهیه کرده و از آن بهره ببرند./920/ز501/ن