تأملی در مفهوم تقوای سیاسی

 انقلاب اسلامی مردم ایران در سال 1357 فصل جدیدی در عالم سیاست گشود که به حق باید آن را فصل پیوند سیاست و معنویت بدانیم. گفتمان سیاسی مبتنی بر خدا باوری که امام راحل مطرح کردند، تئوری جدیدی در عرصه سیاست پیش روی انسان مدرن نهاد که از تئوری‏های ناقص و نارسای بشری خسته شده بود و راه جدیدی را می‏جست.

ثمره انقلاب اسلامی ایران را باید پیوند مبارک معنویت و سیاست بدانیم. در پرتو این نگاه به هستی و این جهان‏بینی والا، بسیاری از مفاهیم الهی که پیش از این در عرصه اندیشه سیاسی مطرح نشده بودند، کانون توجه محققان قرار گرفتند.

مفاهیمی که در واقع پشتوانه نظری و فکری نظام جمهوری اسلامی ایران هستند. از جمله این مفاهیم "تقوای سیاسی" است.‏ تقوا که تا پیش از این معنایی فرد انگارانه داشت، اکنون در عرصه سیاسی و در ترکیب واژه تقوای سیاسی، معنای تازه‏ای یافت که در این مقاله تبیینی کوتاه از این مفهوم ارائه می‏دهیم.

مفهوم تقوا

بدون ذره‏ای تردید باید بگوییم که رساترین و گویاترین بیان در معنا و مفهوم تقوا را باید در کلام نورانی حضرت امیرالمومنین علی بن ابی طالب‏(ع) بجوییم. در فرازهای مختلفی از خطبه‏ها و نامه‏های نهج‏البلاغه و نیز در کلمات قصار این کتاب شریف، درباره تقوا می‏شنویم و از بیان نورانی حضرت علی(ع) بهره‏مند می‏شویم.‏ به قصد تبرک فرازی از خطبه 114 نهج البلاغه را می‏آوریم: «اوصیکم عبادالله بتقوی الله التی هی الزادوبها المعاذ زادٌ مبلّغ، و معاذ منجح، دعا الیها اسمع داعٍ و وعاها خیر واع ...؛ ای بندگان خدا شما را به تقوای الهی سفارش می‏کنم که زاد و توشه سفر قیامت است. تقوا توشه‏ای است که به منزل رساند، پناهگاهی است که ایمن می‏گرداند... بهترین گوینده آن را به گوش مردم خوانده و بهترین شنونده آن را فراگرفته است...» (برای اطلاع بیشتر رک: ده گفتار از استاد شهید مطهری، گفتار تقوا)

لغت تقوی از ماده "وقی" است که به معنای حفظ و صیانت و نگهداری است و در اصطلاح به "دوری از گناه" و "اطاعت از خداوند" معنا شده که معادل واژه "پرهیزکاری" در زبان فارسی است. (برای اطلاع بیشتر رک: مغردات راغب و فرهنگ معین).

شریعت حَقّه محمدی با تعیین حدود و ثغور اطاعت از اوامر الهی و پرهیز از محرمات، معنا و مفهوم تقوا را به صورت عملی تبیین کرده است.‏ در کتب اخلاق بحث‎‏های مفصلی ذیل واژه تقوا مطرح شده است که چون به موضوع مقاله حاضر مرتبط نیست، از بیان آن خودداری می‏کنیم و همین مقداری که گفته شد وافی به مقصود است.

اخلاق و فقه مبین حوزه‏های تقوای الهی

معارف دینی در یک تقسیم‏بندی معروف و متداول به سه دسته "عقاید"، "اخلاق" و "فقه" تقسیم می‏شوند. در این تقسیم‏بندی دو حوزه اخلاق و فقه عهده‏دار تبیین و تعیین حدود و ثغور اوامر و نواهی الهی هستند و از این رو این دو حوزه مبین مرزهای تقوایند. فقه در قالب احکام پنج‏گانه تکلیفی و اخلاق در قالب فضایل و رذایل اخلاقی، به تبیین عملی مفهوم تقوا پرداخته‌اند. ‌(برای اطلاع بیشتر رک:‌ مدخل علم فقه و اخلاق شبر و معراج السعاده)

نسبت تقوا و زهد

با توضیحی که از معنای تقوا ارائه شد، معلوم گردید که نسبت تقوا با زهد اصطلاحی، نسبت عموم و خصوص مطلق است.‌ به این معنا که زهد و زندگی زاهدانه می‌تواند یکی از مصادیق زندگی پرهیزکارانه باشد، اما لزوما تنها مصداق آن نیست و گستره تقوا بسیار وسیع‌تر از آن است. تقوا در همه حوزه‌های زندگی دینی وارد می‌شود و تنها مربوط به نوع خاصی از زندگی دینی نیست.‌ یک روحانی، یک بازاری، یک راننده، یک سیاست‌مدار و... همه در این گستره داخل هستند و می‌توانند به وصف متقی متصف شوند.

رابطه اسلام و سیاست

حال باید رابطه اسلام و سیاست را مورد بررسی قرار دهیم و ببینیم که در تفکر اسلامی، سیاست چه جایگاهی دارد و بنابر‌این جایگاه، به رابطه تقوا و سیاست بپردازیم. در تاریخ اسلام افکار زیادی در این زمینه مطرح شده است. عده‌ای که ربطی بین دین و سیاست قائل نبوده‌اند و در مقابل عده‌ای دیگر اسلام را یک جنبش سیاسی محض می‌دانسته‌اند و پیداست که هر دو دسته به خطا رفته‌اند.

اسلام به عنوان یک دین ابتدا و پیش از هر چیزی عهده‌دار وظایف دینی است و از این مدخل به سیاست وارد می‌شود و بر خلاف تصور عده‌ای حرکت دینی پیامبر اکرم(ص) یک حرکت سیاسی صرف برای به دست آوردن حکومت دنیوی نبوده است. در مقابل آن عده که اسلام را به طور کلی بیگانه با امور سیاسی می‌دانند نیز در فهم و تحلیل عملکرد سیاسی پیامبر اکرم(ص) عاجز و ناتوان هستند.

راه حق و صواب این است که بپذیریم اسلام به عنوان یک دین که رسالت اجتماعی عظیمی دارد، در سیاست و امور سیاسی به طور فعال حضور دارد.‌ تشکیل حکومت نبوی‌(ص) در مدینه مصداق بارز عملکرد سیاسی پیامبر اکرم‌(ص) است که راه را بر هر گونه کج‌اندیشی می‌بندد. (برای اطلاع بیشتر رک: سیره رسول خدا، رسول جعفریان)

تلقی الهی از سیاست در مکتب پیامبر اکرم‌(ص)

گفتیم که شکی در این نیست که پیامبر اکرم‌(ص) و دین اسلام رابطه فعالی با سیاست داشته‌اند؛ اما باید این معنا را مورد بررسی قرار دهیم که پیامبر اکرم(ص) چه تلقی از سیاست داشت و در پرتو این تلقی به تبیین مفهوم تقوای سیاسی بپردازیم.

صرف تشکیل حکومت و به دست گرفتن زمام امور و عمل بر وفق شیوه سایر حکمرانان، قطعا مطلوب پیامبر اسلام(ص) نبوده است؛ بلکه ایشان در این زمینه هم بر مبنای اراده الهی و خواست خداوند عمل می‌نموده است. همان‌طور که در سایر شئون زندگی این چنین بوده‌اند و این معنا در قرآن کریم مورد تأکید قرار گرفته است.

"و ما ینطق عن الهوی"

تلقی الهی از سیاست، مستلزم نوعی عملکرد خاص است.‌ در این اندیشه سیاسی منفعت عامه مسلمین بر منافع شخصی مقدم است و سیاست‌مدار مجاز به دروغ‌گویی، فریب مردم و... نیست.

قوانین فقهی و اخلاقی اسلام در همه شئون زندگی سیاست‌مدار و نیز عملکرد سیاسی او جاری و ساری است.‌ همان‌طور که پیامبر(ص) به صرف نبوت ممتاز از مردم نیست، سیاست‌مدار هم نمی تواند صرفا به خاطر مقام سیاسی از دیگران ممتاز باشد و خود را مجاز به ترک اوامر الهی و نیز انجام نواهی الهی بداند.

"قل انما انا بشر مثلکم یوحی الی ..."

پرداختن به همه جزئیات فقهی و اخلاقی سیاسی در اندیشه اسلامی، خارج از حوصله این نوشته است و طالبان این جزئیات می‌توانند به کتب مفصل فقهی و اخلاقی در این زمینه مراجعه نمایند.‌ میراث حدیثی شیعه نیز مشحون از روایات نورانی پیشوایان دین است که به تبیین جزئیات این مسایل پرداخته‌اند.

اندیشه سیاسی اسلام در بیان امام خمینی(ره)

تلقی منحرف و کج‌فهمانه از سیره و زندگی رسول اکرم‌(ص) و سایر پیشوایان دین، باعث شده است که عده ای به راه ناصواب رفته و برداشت خاصی از اندیشه سیاسی اسلام نمایند.‌ بی‌شک در دوران معاصر، حضرت امام خمینی‌(ره) و شاگردان ایشان، نظیر استاد شهید مطهری و شهید بهشتی بهترین مفسران اندیشه سیاسی اسلام هستند.

تلقی دیکتاتوری از اسلام که هم از سوی دشمنان و هم از سوی بعضی مسلمانان منحرف تبلیغ و ترویج می‌شود، از جمله این کج‌فهمی‌ها است که بارها از سوی امام خمینی(ره) مورد انتقاد قرار گرفته است؛ چنان‌که ایشان در این زمینه می‌فرمایند: "ولایت فقیه ضد دیکتاتوری است".

شهید بهشتی نیز با رد اندیشه "دیکتاتوری نعلین و عمامه" بر ماهیت ضد استبدادی و ظلم ستیزانه روحانیت تأکید می‌کند. (رک: آزادی و هرج و مرج، مجموعه مناظره‌های شهید بهشتی و مبانی نظری قانون اساسی) شهید مطهری نیز در کتاب "پیرامون انقلاب اسلامی" به طور مفصل در این باره سخن گفته است.

از جمله مسایلی که مورد انتقاد کج‌فهمان قرار گرفته است، مسأله رابطه دینداران با سیاست است. ایشان با بیان این‌که سیاست‌مدار، ناگزیر از ارتکاب اعمال خلاف شرع نظیر دروغگویی و... است، ورود متدینان به عرصه سیاست را منع می‌کنند و البته پاسخ این شبهه در پرتو تبیین مفهوم تقوای سیاسی ممکن است.

تقوای سیاسی چیست؟

همان‌طور که گفتیم، دین مبین اسلام حدود و ثغور اوامر الهی را تبیین کرده است. حوزه زندگی سیاسی و اجتماعی نیز از جمله شئون زندگی انسان‌ها است که طبعا دین اسلام نمی‌تواند نسبت به آن سکوت کند و یا بی‌‌اعتنا باشد.

در این زمینه هم روایات بسیاری به دست ما رسیده است و هم سیره عملی پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت ایشان مرجع استنباط مسلمانان است. بنابر آن چه در تعریف تقوا گفته شد، می‌توانیم همان تعریف را بر حوزه سیاست منطبق سازیم و بگوییم: تقوای سیاسی یعنی "اطاعت از اوامر الهی در حوزه زندگی اجتماعی و سیاسی و پرهیز از نواهی الهی در این زمینه".

تفاوت تقوای سیاسی و تقوای فردی

اگر چه تقوا دارای یک معنای کلی است که در ترکیب با هر دو واژه همان معنا را دارد، ولی شکی نیست که تقوا در ترکیب با واژه سیاسی، دارای بار اضافی معنایی است که در ترکیب تقوای فردی این بار اضافی وجود ندارد.

برای تبیین این تفاوت باید به تفاوت زندگی فردی و زندگی اجتماعی سیاسی انسان‌ها اشاره کنیم و از این مدخل ره‌یافتی برای فهم تفاوت تقوای فردی و سیاسی بیابیم.

به طور کلی این تفاوت‌ها را می‌توان در دو دسته عمده جای داد:

1- هنجارهای زندگی اجتماعی که ممکن است با هنجارهای حاکم بر زندگی فردی متفاوت باشد.

2- منافع عامه مردم که باید در رفتار اجتماعی و سیاسی مد نظر قرار داد. (رک: درآمدی به جامعه شناسی، صفحه80)

از همین روست که اگر فرد رفتاری خلاف هنجارهای اجتماعی ارائه دهد و یا منفعت عامه مردم را نادیده بگیرد، از او به منحرف تعبیر می‌شود. (رک: همان، صفحه‌173)

حال باید گفت که اسلام به عنوان دین جامع و کامل که در همه شئون زندگی برنامه دارد، هرگز فاقد هنجارهای اجتماعی و سیاسی نیست و نیز همواره به منفعت عامه مسلمین نظر داشته و سیره پیشوایان دین بهترین ترجمان این تفکر است. اوج این رفتار را باید در جریان سقیفه ببینیم که امیرالمومنین علی(ع) منفعت عامه مسلمین را بر حق شخصی خود مقدم داشت.‌ (رک: حیات فکری و سیاسی امامان شیعه) بنابراین تقوای سیاسی عبارت است از: "رفتار بر اساس هنجارهای اجتماعی و سیاسی اسلامی و نیز عمل بر حسب منافع عامه مسلمانان" که ترجمان دیگری از همان اطاعت از اوامر الهی و اجتناب از نواهی الهی است.

مصادیقی از تقوای سیاسی

در حوزه تفکر اسلامی مصادیق بسیاری از تقوای سیاسی وجود دارد و همان‌طور که اشاره رفت، عمل‌کرد سیاسی حضرت امیرالمومنین‌(ع) بارزترین مصداق آن است. علاوه بر این در روایات اسلامی و نیز در میراث غنی فقه شیعه، مصادیق تقوای سیاسی مطرح و مورد بررسی قرار گرفته است که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

امام حسین(ع) درباره امر به معروف و نهی از منکر می‌فرماید: "فبدأالله بالامر بالمعروف و النهی عن المنکر فریضه منه لعلمه بأنها اذا أدیت و أقمیت استقامت الفرائض کلها هیّنها و صعبها؛ خداوند نخست امر به معروف و نهی از منکر را به عنوان یک واجب ذکر کرد، چه او آگاه است که اگر این وظیفه انجام گیرد، وظایف دیگر چه سخت و چه آسان انجام می شوند. (تحف العقول، صفحه 373) در فقه شیعه نمونه‌هایی از این قبیل بسیار دیده می‌شود. "امر به معروف و نهی از منکر در صورتی واجب می‌شود که انجام دادن معروف واجب و انجام دادن منکر حرام باشد." (رساله امام خمینی(ره)، باب امر به معروف مسأله اول)

خاتمه

در آن‌چه گذشت، معلوم شد که اسلام به عنوان یک دین دارای اندیشه سیاسی و اجتماعی است؛ ولی باید گفت که این بخش از اندیشه دینی، در طول این قرون مورد بی‌توجهی واقع شده و به طور کامل تبیین نشده است.

لذا همان‌طور که بر هر مسلمانی فرض است که به این هنجارها پایبند باشد، بر محققان و نیز زعمای دینی فرض است که این هنجارها را تبیین و عرضه کنند و در این صورت جامعه مطلوب اسلامی شکل می‌گیرد.

منابع:

1- نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، بنیاد امیرالمومنین
2- فرهنگ فارسی، دکتر محمد معین، انتشارات امیرکبیر
3- مدخل علم فقه، رضا اسلامی، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم
4- اخلاق شبر، علامه شبر، ترجمه جنانی، انتشارات هجرت
5- معراج السعاده، ملا احمد نراقی، انتشارات هجرت
6- سیره رسول خدا، رسول جعفریان، انتشارات دارالفکر
7- مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانی، انتشارات دارالقلم دمشق
8-ده گفتار، استاد شهید مطهری، انتشارات صدرا
9- صحیفه امام، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی‌(ره)
10- آزادی و هرج و مرج، مناظره های شهید بهشتی در باب آزادی، بنیاد نشر آثار شهید بهشتی
11-مبانی نظری قانون اساسی، شهید بهشتی، بنیاد نشر آثار شهید بهشتی
12- درآمدی به جامعه شناسی، بروس کوئن، ترجمه محسن ثلاثی، نشر توتیا
13-حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، رسول جعفریان
14-تحف العقول، ابن شبعه حرانی، ترجمه احمد جنتی، انتشارات امیرکبیر
15- رساله امام خمینی، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)

هادی شاملو

/979/702/ر