نگاهی به روش‌های تربیت از دیدگاه نهج‌البلاغه
بر اساس این گزارش، در چکیده این پایان‌نامه می‌خوانیم:
چکیده:
تربیت یکی از نیازهای اساسی بشر است. تربیت وقتی می‌تواند انسان را به کمال و هدف خلقت برساند که هماهنگ با آموزه‌های دینی الهی باشد. در این میان ائمه اطهار (ع) به عنوان بزرگ‌ترین مربیان تربیت الهی نقش اساسی دارند. لذا در این نوشتار بر آن شدیم که به چند روش از روش‌های تربیت بپردازیم و آن روش‌ها را از دیدگاه حضرت علی (ع) و نهج‌البلاغه بررسی کنیم. این نوشتار در شش فصل تهیه شده است که به طور خلاصه به فصول مختلف به ترتیب اشاره می‌کنیم.
فصل اول: در این فصل که کلیات نام دارد به مباحثی مثل تبیین موضوع تحقیق و ضرورت و اهمیت تربیت، پیشینه تحقیق و محدودیت‌های تحقیق و روش تحقیق اشاره شده است.
فصل دوم: نهج‌البلاغه کتاب تربیت نام دارد و در آن فصل به اهمیت نهج‌البلاغه و راه و روش تربیت و اهمیت آن در تحقق اهداف تربیتی اشاره شده است.
فصل سوم: روش الگویی است. مباحثی چون نقش الگوها در تربیت به خصوص تربیت علمی و مسئولیت الگوها بیان شده است.
فصل چهارم: روش موعظه است که شامل شرایط واعظ (عامل گر بودن موعظه گر، دین آگاهی او و...)، شرایط وعظ (ارتباط وعظ با مسائل زندگی مخاطب و متناسب با شخصیت فکری مخاطب بودن، پنهانی و فردی بودن، کوتاه بودن موعظه و تداوم و تکرار آن)، شرایط متعظ (اعتقاد به خدا و پیامبر و معاد و موعظه پذیری او) است.
فصل پنجم: روش تشویق و تنبیه است. مباحثی مثل نقش تشویق و تنبیه در تربیت، انواع تشویق و تنبیه و آداب تشویق و تنبیه اشاره شده است.
فصل ششم: روش محبت است که به نقش محبت در تربیت و محبت به کودکان و...اشاره شده است.
در تمام این فصول که به بیان روش‌های تربیت از دیدگاه نهج‌البلاغه می‌پردازد، سعی شده است بعد از تبیین مطلب نمونه‌ها و مصادیق مربوط از قرآن و به خصوص نهج‌البلاغه بیان شود و این که همه آن روش‌ها مورد تأیید حضرات معصومین (ع) به خصوص حضرت علی (ع) بوده است البته با رعایت شرایط و آداب مخصوص هر روش و این که آن حضرت خود در راستای تربیت بشر همواره این روش‌ها را به بهترین وجه به کار می‌بردند.
تبیین موضوع:
تربیت از ابتدایی‌ترین و اساسی‌ترین نیازهای زندگی بشر است. نه تنها تربیت لازمه جدایی‌ناپذیر زندگی است، بلکه انسان در پرتو تربیت صحیح می‌تواند موجودی هدفمند و اندیشه ورز بوده به اهداف و آرمان‌های خود دست یازیده و قله رفیع سعادت را فتح کند. انسان مسلمان برای پیمودن راه سعادت و بندگی نیازمند الگوهای مطمئن در عرصه عمل است. تنها معصومین (ع) هستند که از هر گوهر عصمت و مصونیت برخوردار و از خطا و اشتباه به دورند. آنان بهترین و مطمئن‌ترین الگوهای تربیتی‌اند و ارائه دیدگاه‌هایشان ضرورتی انکارناپذیر برای پویندگان عرصه تعلیم و تربیت است. در این میان الگوی تربیتی امام علی (ع) جایگاه ویژه‌ای دارد. آشنا ساختن فرزندان با علوم اهل‌بیت (ع) از جمله عناصر مهم تربیت دینی در فرهنگ شیعی و علوی است. باید بکوشیم تا فرزندانمان را با معارف غنی، متقن و روشنگر اهل‌بیت (ع) آشناسازیم و آنان را با تعلیم معارف و محاسن دانش ناب اهل‌بیت (ع) در حریم امن عقیده و عمل قرار دهیم و در برابر هجوم عقاید و اندیشه‌های ناپاک سدی محکم ایجاد کنیم. همان‌گونه که حضرت علی (ع) می‌فرماید: «به کودکان خود آن مقدار از دانش ما را که به حال آنان مفیداست تعلیم دهید تا اندیشه مخالفان و مرجئه بر آنان غالب نشود» از این رو آن چه در این تحقیق در پی آن هستیم بررسی برخی از روش‌های تربیت از منظر امام علی (ع) است، چرا که پرداختن به همه روش‌ها فراتر از کار یک پایان نامه است بلکه بحث‌های طولانی می‌طلبد لذا از بین همه روش‌ها چند روش را انتخاب نموده و آن‌ها را بررسی نمودیم آن روش‌ها عبارت‌اند از: روش الگویی، روش موعظه، روش تشویق و تنبیه و روش محبت کردن.
ضرورت و اهمیت تربیت:
در بیان ضرورت و اهمیت تربیت، بحث تربیت و دانستن و آگاهی پیدا کردن نسبت به این مسئله مهم به کلام حضرت علی (ع) می‌پردازیم که فرمودند: «الناسُ ثلاثه،ربانی و مُتِعَلِّمُ علی سبیل نجاه هَمَجَ رَعاعُ اتباعُ کُلِّ ناعقٍ یمیلونَ مَعَ کُلِّ ریحٍ لَم یستَضیئوا بِنور العلم و لم یلجَؤا اِلی رُکنٍ وَثیقٌ» مردم سه دسته اند: دانایی که خداشناس است؛ آموزنده‌ای که در راه رستگاری کوشا است و فرومایگانی رونده به چپ و راست که در هم آمیزند و پی هر بانگی را گیرند و با هر باد به سویی خیزند، نه از روشنی دانش فروغی یافتند و نه به سوی پناهگاهی استوار شناختند. پس با شناخت تربیت صحیح و اقدام در مسیر آن انسان می‌تواند خود را از پرتگاه‌های هلاکت دور سازد و در مسیر سازندگی روح و نفس خود قدم بردارد و به آن جایی رسد که لایق آن است. هم چنین در این مسیر با تربیت صحیح می‌توان از اشرار و بدی‌ها در امان بود چرا که به فرموده حضرت امیرالمؤمنین (ع) فقدان ادب سبب هر شر و بدی است: عَدَمُ الادبِ سببُ کُلِّ شرٍّ. در این جا بسیار مناسب است که اشاره‌ای به کلام گوهربار حضرت امام خمینی (قدّس سرّه) داشته باشیم که حق بزرگی در تربیت نسل ما بر عهده داشته‌اند: انسان مراتب سیرش از طبیعت است تا مافوق طبیعت تا برسد به آن جایی که مقام الوهیت است. سیر از طبیعت تا رسیدن به مقامی که غیر از خدا هیچ نبیند.
روش‌های تربیت:
1- روش الگویی:
هر کسی می‌تواند در مرتبه خود الگوی شایسته برای دیگران باشد و این امر زمانی می‌تواند سامانی درست بیابد که الگوها به مسئولیت خطیر خود واقف باشند. حضرت علی (ع) می‌فرماید: کسی که خود را رهبر مردم قرار داد باید پیش از آن که به تعلیم دیگران بپردازد و پیش از آن که به گفتار تربیت کند با کردار تعلیم دهد و آن کس که خود را تعلیم دهد و ادب کند سزاوار تعظیم است از آن که دیگری را تعلیم دهد و ادب بیاموزد. (نهج‌البلاغه/ حکمت 73)
2- روش موعظه:
موعظه یکی از روش‌های تعلیم و تربیت است که هیچ کس از آن بی‌نیاز نیست. حضرت علی (ع) به یکی از اصحابش فرمودند: مرا موعظه کن، برای نفس انسان ضرورت دارد، در نفس انسان پاره‌ای از انگیزه‌های فطری است که همیشه به ارشاد و تهذیب نیاز دارند و این کار جز با موعظه میسر نمی‌شود تا آنجا که خداوند، رسالت اصلی پیامبر را تذکر دانسته است. حضرت علی (ع) بهترین موعظه را قرآن دانسته و می‌فرماید: آگاه باشید این قرآن پنددهنده‌ای است که نمی‌فریبد و هدایت‌کننده‌ای است که گمراه نمی‌سازد و هیچ کس با داشتن قرآن نیازی ندارد و بدون قرآن بی‌نیاز نخواهد بود. (نهج‌البلاغه/ خطبه 176)
3- روش تشویق و تنبیه:
امیرالمؤمنین درباره نقش پاداش و کیفر الهی در تربیت می‌فرماید: همانا خداوند پاداش را بر اطاعت و کیفر را بر نافرمانی قرار داد تا بندگان را از عذابش برهاند و به سوی بهشت بکشاند. (نهج‌البلاغه/ حکمت 368)
4- روش محبت:
هیچ روشی چون روش محبت در تربیت آدمی مؤثر نیست و مفیدترین روش‌های تربیت به نیروی محبت کارآیی پیدا می‌کند. نیروی محبت از نظر تربیتی نیرویی عظیم و کارساز است. حضرت علی (ع) می‌فرمایند: دوستی کردن نیمی از عقل است. (نهج‌البلاغه/ حکمت 142) برای درک بیشتر و پی بردن به اهمیت این روش همین بس که حضرت علی (ع) خطاب به امام حسن (ع) می‌فرمایند: چون برادرت از تو جدا گردد تو پیوند دوستی را برقرار کن، اگر روی برگرداند تو مهربانی کن و چون بخل ورزد تو بخشنده باش و هنگامی که دوری می‌کند تو نزدیک شو. (نهج‌البلاغه/ نامه 31)
شایان‌ذکر است، پایان‌نامه «نگاهی به روش های تربیت از دیدگاه نهج البلاغه» پژوهش پایانی «لیلا بهرامی»، برای اخذ مدرک سطح 2 جامعه الزهراء قم است که در تابستان 1387 دفاع شده است و استاد راهنمای آن «حجت الاسلام محمدرضا قائمی مقدم» است. /9193/پ201/ی