الگوی مهار ترس در روانشناسی دین و اخلاق اسلامی
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، پایان نامه «الگوی مهار ترس در روانشناسی دین و اخلاق اسلامی» پژوهشی از «مرتضی گله» به بررسی ترس و راه‌های کنترل آن اهتمام ورزیده است.
بر اساس این گزارش، در چکیده این پایان نامه می‌خوانیم:
چکیده:
ورود موضوعات علمی و تحقیقی به جوامع مختلف به خصوص در زمان ما امری اجتناب ناپذیر است و البته نامطلوب هم نیست اما آن چه اهمیت دارد نوع مواجهه با آن‌هاست. روانشناسی دین اگر چه خود هم گرایشی نو در غرب محسوب می‌شود لکن خیلی زود در جامعه علمی ما نیز اهمیت یافته و جدی تلقی شده است چرا که از یک سو دین در میان جامعه ما بسیار مطرح و ریشه دار است و از سویی توجه به مسائل و مشکلات روانی در چند سال اخیر رونق روزافزونی یافته است. چاپ صدها کتاب، مقاله و محصولات رایانه‌ای گویای این واقعیت است. حل معضلات روانی مثل خشم، ترس، عدم اعتماد به نفس، عدم آرامش، اضطراب و بسیاری موضوعات مهم دیگر که با زندگی روزمره همگی ما به نوعی گره خورده‌اند از جدی ترین مباحث روانشناسی کاربردی و روانشناسی دین شده‌اند. قالب روانی بشر چهار چوبه‌ای است که همه عکس‌العمل ها و رفتارهای آدمی از آن ریشه می‌گیرد و در عین حال پدیده‌ای است که نه تنها قابل دیدن نمی‌باشد بلکه هیچ وسیله و دستگاهی نیز نمی‌تواند وجود و ماهیت آن را مشخص نماید. آن چه از روان درمی یابیم عکس‌العمل‌هایی است که توسط جسم، ظاهر شده و به اشکال و انواع گوناگون بروز می‌یابد. جسم ما ضمن اینکه چیزی جدا از روان را از نظر علمی تشکیل می‌دهد ولی کار صحیح و یا نادرست سیستم‌های مختلف آن به طور نمایانی در روح تأثیر می‌گذارد و تعادل یا عدم تعادل آن را سبب می‌گردد. از این میان ما به مبحث ترس و راه‌های کنترل آن پرداخته‌ایم. نخست مباحث پایه‌ای و معنا شناختی را باز کرده‌ایم و در فصل دوم نگاه روانشناسی دینی غربی را به مقوله ترس واکاوی کرده و در فصل سوم هم نگاه اسلام و اخلاق اسلامی را بررسی نموده‌ایم. در پایان هم ضمن مقایسه دو الگو به نتیجه گیری پرداخته‌ایم.
معناشناسی ترس:
ترس یکی از احساسات پایه‌ای انسان است و معمولاً ما زمانی این احساس را داریم که چیزی در درون یا بیرون از ما در جریان است و این احساس در ما به وجود می‌آید. ترس احساسی است که انسان را از خطر آگاه می‌کند و به این معنا ترس احساسی است که وظیفه حفظ سلامتی را به عهده دارد.
ارکان اصلی ترس:
1- عنصر شناختی، مثل انتظار آسیب قریب‌الوقوع.
2- عنصر بدنی، مثل تغییرات موجود در بدن ما.
3- عنصر هیجانی، مثل احساس دلهره و وحشت.
4- عنصر رفتاری، مثل جنگ و گریز.
عوامل ایجاد ترس:
عوامل متعددی در ایجاد ترس مؤثرند که از مهم ترین آن‌ها سن، جنس، تجارب گذشته، میزان رشد ذهنی، ارزش‌های اجتماعی و فرهنگی و بالاخره درجه امنیتی است که فرد از آن برخوردار است.
واژگان قرآنی مربوط به ترس:
برای مفهوم ترس بیش از 14 واژه در متون دینی ذکر شده است که هر کدام با تفاوت‌هایی، کاربردهای خاصی هم می‌یابند که 9 واژه در قرآن مجید آمده است و مابقی را در روایات معصومین می‌توان یافت. چهار اصطلاح مهم برای فهم ترس در منابع اخلاقی بسیار کاربرد دارند که عبارتند از خوف، جبن، شجاعت و تهور.
اصطلاحات مختلف دیگری در کنار خوف برای ترس مثل خشیت، رهبه، اشفاق، وجل، رعب، روع، وحشت، هیبت جبن، حذر، فزع، هلع و هول نیز وجود دارند.
منشأ پدید آمدن ترس:
عوامل مختلفی می‌توانند موجبات پدیدار شدن ترس در وجود انسان را فراهم کنند که به بعضی اشاره می‌کنیم:
1- آینده
2- گذشته
3- ضعف
4- احساس پوچی
5- احساس تنهایی
6- دنیاگرایی
انواع ترس بر اساس صاحبان ترس:
1- خوف توبه کنندگان: به آنان خائف می‌گویند که آیه 37 سوره مبارکه نور «رِجالٌ لا تُلْهیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إیتاءِ الزَّکاةِ یَخافُونَ یَوْماً تَتَقَلَّبُ فیهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصار» به آنان اشاره دارد.
2- خوف مؤمنین: به آنان وجل می‌گویند. آیه 2 سوره مبارکه انفال «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ إِذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ إیماناً وَ عَلى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُون» اشاره به همین مطلب دارد.
3- خوف زهاد و پارسایان: به آنان راهب می‌گویند. آیه 90 سوره مبارکه انبیاء «فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ وَهَبْنا لَهُ یَحْیى وَ أَصْلَحْنا لَهُ زَوْجَهُ إِنَّهُمْ کانُوا یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ یَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً وَ کانُوا لَنا خاشِعین» بیانگر این مطلب است.
4- خوف علما و دانشمندان: به آنان خاشعین می‌گویند. آیه 28 سوره مبارکه فاطر «وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوَابِّ وَ الْأَنْعامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ کَذلِکَ إِنَّما یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ إِنَّ اللَّهَ عَزیزٌ غَفُورٌ» به همین معنا اشاره دارد.
5- خوف عارفان: به آنان مشفقین می‌گویند. آیه 57 سوره مبارکه مؤمنون «إِنَّ الَّذینَ هُمْ مِنْ خَشْیَةِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُون» به این موضوع اشاره دارد.
6- خوف صدیقین: به آنان هائبین می‌گویند. آیه 28 سوره مبارکه آل عمران «لا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکافِرینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنینَ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فی شَیْءٍ إِلاَّ أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاةً وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصیر» حاکی از این مطلب است.
مقایسه و تطبیق:
اشتراکات:
1- موضوع: موضوع در هر دو مکتب انسان و فرد است که باید مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد.
2- اهداف: هم در اخلاق اسلامی و هم در روانشناسی، هدف از مباحث پیرامون ترس و درمان و مهارش، همانا تعادل و سلامت و راحتی انسان است.
افتراق‌ها:
در دو ساحت می‌توان تفاوت‌هایی را بین دو دیدگاه فوق نشان داد که شاید بتوان گفت ریشه در جهان بینی و نگاه متفاوت آن‌ها به انسان دارد. یکی مبانی اصلی دو مکتب و دیگری محتوای آن‌ها که در هفت حوزه یعنی ماهیت و چیستی ترس، منشأ بروز ترس، انواع ترس‌ها، راه‌های کنترل ترس و ارزش و کاربرد ترس در انسان ارائه می‌شود.
شایان ذکر است، پایان‌نامه «الگوی مهار ترس در روانشناسی دین و اخلاق اسلامی» پژوهش پایانی «مرتضی گله»، برای اخذ مدرک کارشناسی ارشد دانشگاه ادیان و مذاهب قم است که در تابستان 1389 دفاع شده است و استاد راهنمای آن «دکتر احمد قلی زاده» و استاد مشاور آن «دکتر محمد تقی فعالی» است. /9193/ پ201/ن