شیوه نوین «تقریرنویسی» در دروس حوزوی
به گزارش خبرگزاری رسا،تقریرنویسی شیوه‌ای همیشگی در حوزه‌های علمیه است؛ روشی که در آن شاگرد سخنان علمی استاد را به شکل مکتوب ارائه می‌کند.
این شیوه که در حوزه به‌عنوان تقریرنویسی نامیده می‌شود، اثر شفاهی استاد را به صورت کتبی به دیگر شاگردان ارائه کرده و در این راستا در سال‌های بعد با انتشار آن به صورت کتاب یا جزوه علمی، امکان انتشار گسترده‌تر آن فراهم می‌شود. روشن است این آثار که غالبا در دروس خارج فقه و اصول، به‌عنوان تخصصی‌ترین دروس علمی حوزه منتشر می‌شود، به‌عنوان اثری علمی تنها برای متخصصان قابل استفاده است. در این روش معمولا هم روش علمی استاد در بیان مطالب و ارائه استدلال‌ها روشن است و هم منابع علمی مورد استناد آن اعلام می‌شود. حال اگر به هر دلیلی اسناد علمی این تحقیق از نظر علمی یا خطای نگارشی در بیان جلد و صفحه دچار خطا شود ممکن است موضوع علمی نیز مورد نقد قرار گیرد و عاملی بر غیرعلمی بودن آن شود. اما اگر ساختاری برای یکسان‌سازی ماخذ علمی مورد استناد، ایجاد شود علاوه‌بر آسان‌سازی فعالیت‌های پژوهشی، امکان به وجود آمدن این‌گونه خطاهای علمی تقریبا به صفر می‌رسد. این نکته نیز گفتنی است که هم‌اکنون نزدیک به 50 درس خارج فقه و اصول بر مبنای فقه تشیع در حوزه‌های علمیه ایران و دیگر حوزه‌های علمیه کشورهای اسلامی برگزار می‌شود. بنابراین حجم بسیار بالای مطالب علمی ارائه شده در آن لزوم مستندسازی یکسان را ضروری کرده است. آنچه می‌خوانید نوشته‌ای کوتاه از جواد جوادی، مدیر سایت حوزوی صدای بهار است که طرحی نو برای گسترش این اندیشه علمی ارائه کرده است. این نکته نیز گفتنی است که هم‌اکنون در سایت صدای بهار به صورت روزانه نزدیک به 50 درس تخصصی از حوزه‌های علمیه ایران، لبنان، عراق، افغانستان، پاکستان و هندوستان ارائه می‌شود. حال اگر مجموعه این دروس در ساختاری یکسان ماخذیابی و مستندسازی شود تحولی عظیم در آرشیو‌سازی دروس حوزوی در فضای متقن، علمی و یکسان فراهم می‌کند؛ آرشیوی که در آن تخصصی‌ترین علوم حوزوی توسط شاخص‌ترین اساتید قابل ارائه بوده و هر روحانی و عالم دینی نیز در هر نقطه‌ای از جهان امکان استفاده از آن را دارد.
مدرسه مجازی فقاهت دارای تکنولوژی VOIP (انتقال گفتار از طریق اینترنت) و امکاناتی همچون پخش زنده درس‌ها، ارتباط زنده در حوزه‌های علمیه، آرشیو صوتی درس‌ها، زمینه‌سازی برای بهره‌مندی حوزه‌ها از یکدیگر، آرشیو متن درس‌ها، ایجاد زمینه برای تقابل آرا و استنباط قوی‌تر، آرشیو متنی روی موبایل، زمینه‌سازی برای دسترسی آسان‌تر به مباحث فقاهت، در دسترس و به‌روز بودن منابع درسی، پخش زنده موبایلی درس‌ها، داشتن آرشیو درس‌ها به صورت فصلی، دیجیتالی‌کردن صوت عالمان گذشته و معاصر، به وجود آوردن زمینه حفظ میراث علمی ارائه شده درس‌های حوزوی و دیجیتال کردن متن درس‌های گذشتگان معاصر است. این موارد تنها بخشی از قابلیت‌های این سامانه است. این سامانه همچنین قابلیت دیجیتال کردن متون فارسی دروس تا 24 ساعت و دیجیتال کردن ترجمه آنها به زبان عربی تا 48 ساعت پس از ارائه درس توسط استاد را دارد.
حضور در عالی‌ترین دوره آموزشی حوزه با موبایل و اینترنت
دروس خارج فقه و اصول عالی‌ترین سطح آموزشی است. شرکت‌کنندگان در این دوره را باید مجتهدین آینده دانست؛ افرادی که در میان آنان باید مراجع آینده را یافت. اما هم‌اکنون امکان شرکت در این دوره آموزشی علاوه‌بر اینترنت از طریق موبایل نیز فراهم شده است. تصور اینکه عالمی دینی در لندن یا هر شهر دیگر در نقطه‌ای از دنیا در اتوبوس، مترو یا هر وسیله نقلیه‌ای نشسته است و به صورت زنده در دروس اساتید برجسته حوزه در قم، مشهد، تهران و نجف شرکت می‌کند بیشتر شبیه یک رویای علمی است. اما این امکان هم‌اکنون با همتی ایرانی فراهم شده است. جواد جوادی، مدیرعامل موسسه صدای بهار در این باره گفته است: پخش زنده درس‌ها از طریق رایانه یکی دیگر از امکانات این مدرسه مجازی است، به‌گونه‌ای که درس‌های حوزه علمیه قم و مشهد تا پایان سال تحصیلی جاری به صورت زنده از طریق نرم‌افزار مدرسه فقاهت پخش می‌شود. همچنین با دریافت زنده درس از گوشی همراه این امکان فراهم شده که طلاب بتوانند از طریق موبایل مجهز به اینترنت درس‌های خود را به صورت زنده گوش داده و اشکالات‌شان را بپرسند.
میراثی علمی و ماندگار
از ویژگی‌های دیگر این سامانه، آرشیو‌سازی و مستند‌نگاری است. آرشیو‌سازی صوتی و متنی دروس به همراه ایجاد کتابخانه‌ای تخصصی با بیش از چهار هزار عنوان به صورت متن کامل امکان مستندسازی را نیز فراهم کرده است. از دیگر ویژگی‌های این سامانه می‌توان به نظریه‌پردازی و آزاداندیشی علمی اشاره کرد. محققان از طریق این ویژگی حوزوی با انتشار آزاد مقالات علمی خود در ویکی فقه نظریات خود را به دیگر متخصصان ارائه کرده و از نظریات علمی آنان نیز استفاده میکنند؛ عالمان دینی‌ای که در کشورهای مختلف دنیا حضور داشته و افتخار شاگردی مراجع معظم تقلید و برجسته‌ترین عالمان در رشته‌های فقه و اصول، کلام، فلسفه، تفسیر و حتی رسانه و فرهنگ را دارند به‌طوری که هم‌اکنون 19 هزار و 499 جلسه درس به صورت صوتی و 10 هزار و 648 متن کامل در سایت قرار گرفته است. در کتابخانه تخصصی نیز چهار هزار جلد به صورت متن کامل در اختیار پژوهشگران است که بیش از سه هزار جلد آن به زبان عربی است. در دانشنامه فقهی نیز که در قالب ویکی فقه ارائه می‌شود 11 هزار مقاله فارسی و 600 مقاله عربی قرار گرفته است.
اما اکنون این مرکز طرحی نوین را به صورت رایگان برای معرفی این فعالیت‌ها در سراسر جهان آماده کرده است؛ طرحی بر پایه نگارش متن دروس اساتید برجسته حوزه در ساختاری علمی یکپارچه و یکسان.
لزوم مستندسازی علمی
مستند بودن مباحث درس‌های حوزوی باعث آسان شدن تحقیق و اطمینان بیشتر به صحت نتیجه‌گیری می‌شود. بعضی از اساتید حوزه‌های علمیه، ماخذ و مصادر گفتار خود را با ذکر نام کتاب و نویسنده، شماره جلد و صفحه بیان میکنند و برخی فقط به نام کتاب اشاره کرده و مراجعه به آن و مستند کردن را برعهده طلاب می‌گذارند. در عین حال حتی اساتیدی که مصادر را به‌طور دقیق ذکر میکنند، گاهی به دلیل کمبود وقت از ذکر کامل ماخذ تمام مباحث بازمی‌مانند. اما اساتید در هر دو روش متوقع هستند که طلاب به کتاب مراجعه کرده و مستندات درس را مطالعه کنند. حال چنانچه طلبه‌ای در قم، مشهد یا نجف تحصیل کند، معمولا کتاب‌های مورد نیاز را در اختیار دارد یا از نرم‌افزارهای کامپیوتری برای دسترسی به کتاب‌ها استفاده می‌کند. اما مراجعه به کتب - چه به روش سنتی و چه به روش کامپیوتری - فقط نتایج انفرادی برای طلبه و محقق دربردارد و ثمره‌ای برای سایر طلاب و محققان دربر نخواهد داشت.
مستندسازی نوشته‌های دروس
مدرسه فقاهت که درس‌هایی را به صورت زنده و از طریق اینترنت پخش می‌کند - و صوت درس‌ها را دو ساعت بعد و متن آنها را 24 ساعت بعد روی سایت می‌گذارد - از ابتدای سال تحصیلی 91-92، به دنبال راهکاری برای مستندسازی درس‌ها بود و پس از بررسی‌های لازم به این جمع‌بندی رسید که اگر نویسندگان دروس که اغلب از شاخص‌ترین شاگردان هر استاد هستند ملزم شوند مصادر را در انتهای صفحه و در پاورقی بیاورند و الگوی «نام کتاب، نام نویسنده، جلد، صفحه، چاپ» را رعایت کنند، همچنین ماخذ را به کتابخانه مدرسه فقاهت که حدود 7000 جلد از کتاب‌های فقهی، اصولی، تفسیری و... را دربردارد، لینک دهند، به‌طوری که با کلیک روی آن، صفحه مورد نظر از کتابی که استاد آن را بیان کرده، نمایش داده شود و مقرر با جست‌وجو در صفحه مذکور، شاهد مثال را پیدا کند و کلمه مورد نظر را تغییر رنگ دهد، زمینه مستندسازی درس‌ها توسط طلاب فراهم می‌شود. اگر این کار به‌عنوان شیوه‌ای در تقریرنویسی درس‌های حوزوی پذیرفته شود، فهم مطالب و اطمینان به صحت استنتاج برای سایر طلاب آسان می‌شود.
آموزش مستندسازی
برای اجرای فرآیند مستندسازی توسط مقررین، مقرر باید با نحوه پیدا کردن یک کتاب در کتابخانه مدرسه فقاهت آشنا باشد و جلد و صفحه‌ای که استاد، نشانی آن را بیان کرده، بیابد و سپس روایت یا مطلب مورد نظر استاد را پیدا کند. آنگاه کلمه‌ای را به‌عنوان شاهد مثال انتخاب کرده و آن را در انتهای نشانی اینترنتی کتاب قرار دهد تا رنگ کلمه مورد نظر قرمز شود.
تغییر رنگ کلمه مورد نظر (شاهد مثال) باعث می‌شود سایر طلاب سریعا آن را ببینند و منظور استاد را متوجه شوند و دیگر لازم نیست تمام صفحه را مطالعه کنند. همچنین بعد از اینکه مقرر کلمه مورد نظر را تغییر رنگ داد، نشانی مذکور را در پاورقی تقریر وارد و به صورت فایل word به سایت مدرسه فقاهت ارسال می‌کند. بقیه موارد توسط نرم‌افزارهای موجود انجام می‌شود و روی سایت قرار می‌گیرد. ضرورت اولیه در اجرای مستندسازی، آموزش مقررین است. برای رسیدن به این مقصد، در سایت مدرسه فقاهت بخشی با عنوان «راهنمای تقریرنویسی» قرار داده شده است که مقررین را با مراحل گوناگون تقریرنویسی آشنا می‌سازد. همچنین مشکل دیگری که مقررین برای مستند کردن مطالب با آن مواجه‌اند، پیدا کردن نشانی کتاب‌ها و ثبت آن مطابق الگوی «نام کتاب، نام نویسنده، جلد، صفحه، چاپ» است. راهکار پیشنهادی این است که مقرر مشخصات کتاب‌های مورد نیاز را- که اساتید معمولا به آنها اشاره میکنند - در یک فایل word ذخیره کند و به کتابخانه ارجاع دهد و در مواقع مورد نیاز نام کتاب را به همراه لینک به کتابخانه از فایل word پیدا کند و آن را در تقریر خود قرار دهد، سپس شماره جلد، صفحه و کلمه مورد نظر را تغییر دهد. لازم به ذکر است تعدادی از کتاب‌های پراستفاده در سایت مدرسه فقاهت قرار داده شده و مقرر می‌تواند با دریافت آن و اضافه کردن سایر کتاب‌ها، سرعت و دقت کار خود را افزایش دهد.
ثمره مستندسازی
متداول شدن مستندسازی در میان طلاب دو نتیجه به دنبال دارد؛ اول آنکه میزان فهم درس توسط مقررین و طلابی که به مقرر اصلی برای مستندسازی کمک میکنند، کشف می‌شود و می‌توان فهمید که تا چه اندازه بر اشارات استاد تسلط پیدا کرده‌اند. همچنین از آنجایی که روز، ساعت و نام طلبه برای هر تغییر در برنامه تقریر ثبت می‌شود، در مواردی که طلبه نیازمند تاییدیه علمی از استاد است، دفتر استاد با مشاهده تعداد مستندها می‌تواند میزان تسلط طلبه را احصا کرده و براساس آن، تاییدیه لازم را صادر کنند. همچنین هم‌افزایی علمی طلبه‌ها را به دنبال دارد، به این معنا که مستندسازی توسط جمعی از طلبه‌ها که در شهرهای مختلف قرار دارند اما از درس روزانه استاد استفاده میکنند، انجام می‌شود و شاگردانی که برای تبلیغ، امامت جمعه، قضاوت و... به سایر شهرها یا کشورها می‌روند، ارتباط خود را با درس حفظ میکنند. لازم به ذکر است که برای آموزش مستندسازی و استفاده از ابزارهای تقریر، راهنمای مستندسازی آماده شده و طلبه‌ها می‌توانند از طریق آن با شیوه مستندسازی و استفاده از آن آشنا شوند. ابزارهای تقریر شبیه ابزارهایی است که در «ویکی فقه» استفاده می‌شود و با توجه به اینکه حدود 40 نفر از طلاب قم در بخش «ویکی فقه» فعالیت دارند و با ابزارهای آن آشنا هستند، در مرحله اول می‌توانند به مقرر کمک کرده و در قالب گروه‌های دونفره، مستندسازی یک درس را انجام دهند و آموزش سایر شاگردان استاد را برعهده گیرند. همچنین لازم است مستندسازی از درس‌های قم شروع شده و سپس به درس‌های مشهد، نجف و لبنان گسترش یابد.
سیدعلی اصغر حسینی / 916/ز502/ع