علوم قرآنی در تفسیر المیزان
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، پایان نامه «علوم قرآنی در تفسیر المیزان» پژوهشی از «آقای عباس الهی» به بررسی مباحث علوم قرآنی از منظر علامه طباطبائی (ره) در تفسیر المیزان اهتمام ورزیده است.
بر اساس این گزارش، در چکیده این پایان نامه می‌خوانیم:
چکیده:
در ارتباط با قرآن کریم دانشی شکل گرفته است به نام علوم قرآنی که برخی از دانشوران علوم قرآنی در کتاب‌هایی مستقل و برخی دیگر از آنان از جمله مرحوم علامه طباطبایی (ره) در ضمن کتب تفسیر از این علوم بحث کرده‌اند، از این رو در پایان نامه حاضر به تحقیق در زمینه دیدگاه‌های مرحوم علامه در تفسیر گرانسنگ المیزان و کتاب‌های دیگر ایشان پرداخته شده است. وحی از دیدگاه ایشان نوعی سخن گفتن خدا با پیامبر خویش و شعوری مرموز و مخصوص است.
وی همچنین دیگر تفسیر نگاران بر این باور است که قرآن دو گونه نزول دارد، یکی نزول دفعی که حقیقت و مجموع آن در شب قدر بر رسول خدا نازل شد و دیگری نزول تدریجی در طول زمان و به مناسبت‌های گوناگون نازل شده است.
از منظر مرحوم علامه (ره) قرآن برای همهی اقشار مردم معجزه است، برای بلیغ‌ترین و فصیح‌ترین افراد فصاحت و بلاغت و برای حکماء در حکمت‌های آن و برای علماء در مطالب علمی و خلاصه نسبت به همهی جهانیان در آن حقایقی که راهی برای کشف آن ندارند مانند امور غیبی و مواردی که انسان در شناخت و رسیدن به آن حقایق، به سردرگمی دچار شده است.
از دیدگاه ایشان محکمات آیاتی هستند که معنی مراد آن روشن است و با معنی غیر مراد اشتباه نمیشود، اما متشابهات آیاتی هستند که مقصود از آن برای فهم شنونده، روشن نیست و با ارجاع آن‌ها به آیات محکم معانی آیات متشابه مشخص و واضح شده و در نتیجه همان آیات متشابه محکم میشود.
مرحوم علامه به سان دیگر مفسران امکان وقوع و تحقق نسخ در قرآن را از مسلمات میداند، اما با توجه به شرایطی که برای نسخ قائل میباشد، به نسخ هشت آیه مانند آیهی صفح، إمتناع و ... معتقد است.
ضرورت تحقیق:
از آن جا که مرحوم علامه در جاهای متعدد در المیزان به بحث درباره علوم قرآنی پرداخته است و تاکنون این مباحث به طور منسجم، یکپارچه و جامع، تحقیق، جمع آوری، تحلیل، تبیین و بررسی نشده است، به همین جهت بررسی و پژوهش در این زمینه ضروری می‌نماید.
تعریف علوم قرآنی:
زرقانی گفته است: «مجموعه‌ای از مباحث که از حیث نزول، ترتیب، جمع، کتابت، قرائت، تفسیر، اعجاز، ناسخ و منسوخ، رفع شبهات و مانند آن به قرآن تعلق دارد. بنابراین علوم قرآنی مجموعه‌ای از علوم هستند که از جهت موضوع – که قرآن باشد- با هم مشترکند، اما در حیثیت و بُعدی که از قرآن لحاظ می‌کنند با هم تفاوت دارند.».
وحی:
علامه طباطبایی (ره) در المیزان و کتاب‌های دیگرشان وحی را نوعی سخن گفتن خدا با پیامبران خویش و شعوری مرموز و مخصوص میداند که با شعورهای افراد عادی و معمولی فرق دارد و گاهی در برخی افراد به خاص و میشت الهی پیدا میشود. ایشان در این زمینه فرموده است: «وحی، نوعی تکلم از ناحیهی خداوند سبحان با انبیا و رسل اوست.» و در جای دیگر این نوع تکلم را شعور انسانی خاص خوانده و مینوسید: «این شعور انسانی که اصل دین را از دستگاه آفرینش به طور الهام میگیرد، سنخ دیگری است از شعور، غیر از شعور فکری که در همهی افراد موجود است و این شعور مخصوص، همان است که وحی نامیده میشود.».
الهی بودن الفاظ قرآن:
علامه معتقد است رسول گرامی اسلام (ص) هیچ گونه دخالتی در واژگان و الفاظ و همچنین معانی آیات قرآن ندارند و این گونه نیست که معانی و حقایق بر قلب آن حضرت القاء گردد و ایشان آن‌ها را در قالب عبارات خویش ریخته باشد بلکه همان طوری که معانی از ناحیهی خدای متعال نازل شده، الفاظ هم از ناحیهی او نازل شده است و اساساً قرآن بودن قرآن و اعجاز متن قرآن در همین است که پیام‌های والای الهی در قالب الفاظ ویژه و ساختار و ترکیب جملات مخصوص، اعجاز قرآن را پدید آورده و کسی را یارای مانند سازی آن نیست.
نزول قرآن:
مرحوم علامه می‌فرمایند: «کلمه نزول به معنی پایین آمدن از نقطهی بلند است.» ایشان بر این عقیده‌اند که حقیقت قرآن در شب قدر بر قلب رسول خدا (ص) نازل شده و سپس به تدریج در طول مدت پیامبری و رسالت آن حضرت، نزول یافت و آغاز نزول قرآن هم‌زمان با بعثت پیامبر اکرم (ص) در 27 رجب بوده است.
حکمت نزول تدریجی قرآن از دیدگاه علامه طباطبایی (ره) :
1- اقتضای تعلیم و تربیت و آمادگی مردم.
2- تثبیت قلب و اطمینان خاطر شریف پیامبر (ص).
3- اظهار عظمت و حقانیت قرآن.
4- از مقوله صدا و شنیداری بودن قرآن.
اعجاز قرآن:
تعریف علامه طباطبایی (ره) از معجزه: معجزه امری است خارق عادت که بر دخالت و تصرف ماوراء الطبیعة در عالم طبیعت و جهان مادی دلالت می‌کند نه آن که به معنی امری باشد که ضروریات عقلی (مانند قانون علیت) را باطل کند.
موارد تحدی قرآن از دیدگاه علامه طباطبایی (ره) :
1- تحدی قرآن به علم.
2- تحدی به آورندهی قرآن.
3- تحدی به اخبار غیبی.
4- تحدی به عدم وجود اختلاف در آیات قرآن.
5- تحدی قرآن به بلاغت.
جمع آوری قرآن کریم:
مرحوم علامه طباطبایی (ره) بر این باور است که مسلمانان در روزگار پیامبر اکرم (ص) متن آیات نازل شده را بر روی ابزارهای ویژه‌ای مانند الواح، استخوان شانهی شتر، و سنگ و شاخهی درخت خرما نوشته و ضبط میکردند؛ و جمع قرآن به صورت مصحف پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) صورت گرفته است. اولین بار امام علی (ع) قرآن را به ترتیب نزول در یک مصحف جمع کرد و این کار شش ماه طول کشید و آن حضرت آن را به مردم نشان داد. ایشان ترتیب آیات در بیشتر سوره‌های قرآن را توقیفی میداند. وی در عین حال تعداد سوره‌هایی را که تنظیم برخی از آیات در آن‌ها به اجتهاد و رأی صحابه بوده است را اندک نمیداند. از دیدگاه علامه (ره) وقوع برخی از آیاتی که به صورت متفرق نازل شده است، در جایی که فعلاً قرار دارند، بدون دخالت اصحاب نبوده است و این مسأله از ظاهر روایات جمع قرآن در زمان خلیفهی اول به دست می‌آید.
محکم و متشابه:
علامه طباطبایی (ره) میگوید: «محکمات آیاتی هستند که معنی مراد آن روشن است و با معنی غیر مراد اشتباه نمیشود، اما متشابهات آیاتی هستند که مقصود از آن برای فهم شنونده، روشن نیست.» بنابراین در قرآن مجید آیه‌ای نیست که هیچ گونه دسترسی به مراد واقعی‌اش نداشته باشیم و نیز آیات قرآنی یا بدون واسطه محکمند مانند خود محکمات و یا با واسطه محکم هستند.
تأویل:
ایشان کلمهی تأویل را از مادهی «اول» و به معنی رجوع میداند. البته زمانی که این ماده به باب تفعیل برود یعنی تأویل به معنی برگرداندن است؛ سپس نتیجه میگیرد که تأویل متشابه به معنی برگرداندن آیه به یک مرجع و مأخذ است و تأویل قرآن به معنای مأخذی است که معارف قرآن از آن گرفته میشود.
نسخ:
علامه طباطبایی (ره) نگاشته است نسخ به معنای کشف از تمام شدن عمر حکمی از احکام است. ایشان در پایان بحث نسخ مینویسد: «پس این که قرآن کریم مشتمل بر نسخ و تجدید حکم بر حسب تجدید مصالح میباشد، باعث تثبیت کسانی است که ایمان آورده‌اند و ثباتی بر ثبات آنان میافزاید.».
شایان ذکر است، پایان‌نامه «علوم قرآنی در تفسیر المیزان» پژوهش پایانی «آقای عباس الهی»، برای اخذ مدرک سطح 3 حوزه علمیه قم است که در سال 1387 دفاع شده است و استاد راهنمای آن «حجت الاسلام احمد عابدی» و استاد مشاور آن «آیت الله احمدی فقیه یزدی» است./9193/پ201/ن