خانواده، کانون رشد و تعالی در اسلام
اسلام آخرین دینی است که از سوی خداوند متعال به وسیله کامل‌ترین بنده خدا حضرت محمد بن عبدالله (ص) به سوی بشر فرستاده شده است؛ از این روست که بهترین و کامل‌ترین راه سعادت در دنیا و آخرت را به بشریت ارزانی داشته است. اسلام نه چنین است که انسان را صرفا به سوی آخرت فراخوانده و از جنبه دنیوی‌اش باز دارد و نه چنان است که انسان را در این دنیا یله و رها واگذارد؛ بلکه دنیا را مزرعه آخرت معرفی کرده، نعمت‌های دنیا را منسوب به خداوند دانسته تا از این راه، توجه انسان را به آفریننده نعمت‌ها جلب کند و سرانجام انسان را به استفاده از نعمت‌های دنیوی با حفظ حدودش و در راستای سعادت اخروی تشویق کرده است.
در این راستا، در جهان‌بینی اسلام، ازدواج جایگاهی ویژه و ممتاز دارد، انسانی که اقدام به تشکیل خانوده می‌کند، به مراتب برتر از انسان مجرد معرفی می‌شود، محیط گرم و معنوی خانواده به عنوان جایگاهی جهت رشد و تعالی انسان دانسته می‌شود، تولید نسل و داشتن فرزند صالح، یک عامل سعادت به شمار آمده و ... .
این نوشتار، گذری بر جایگاه ازدواج و تشکیل خانواده در دین مبین اسلام دارد.
1. زوجیت در نظام هستی
قرآن کریم، نظام هستی را نظامی شکل‌گرفته بر اساس قانون زوجیت معرفی می‌کند. خداوند متعال می‌فرماید: «وَ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ» «و از هر چیز دو جفت آفریدیم، شاید پند گیرید.»
بر اساس آیه یاد شده، هر چیزی در این نظام هستی بر پایه زوجیت تکوین یافته است. در دیگر آیات نیز این حقیقت به تفصیل بیان شده است. به عنوان نمونه، خداوند متعال راجع به میوه‌ها می‌فرماید: «وَ هُوَ الَّذی مَدَّ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ فیها رَواسِیَ وَ أَنْهاراً وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ جَعَلَ فیها زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ ...» «و او کسى است که زمین را گسترد و در آن کوهها و نهرهایى قرار داد و در آن از تمام میوه‌ها دو جفت آفرید ...»
راجع به گیاهان می‌فرماید: «وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا فیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَریمٍ» «و از آسمان آبى فرود آوردیم پس در آن از هر جفتى پرارزش از گیاهان رویاندیم.»
و سرانجام راجع به انسان‌ها می‌فرماید: «یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها» «اى مردم! از (مخالفت) پروردگارتان بپرهیزید! همان کسى که همه شما را از یک انسان آفرید و همسر او را (نیز) از جنس او خلق کرد.» از آنچه تا کنون گفته شد این نتیجه به‌دست می‌آید که بر اساس جهان‌بینی اسلام، نظام هستی بر پایه زوجیت تکوین یافته و انسان نیز از این اصل کلی مستثنا نیست.
2. اهمیت مسئلة ازدواج
دین مبین اسلام و پیامبر گرامی آن، به دفعات از اهمیت مسئله ازدواج سخن به میان آورده و پیروان خود را به این امر مقدس تشویق کرده است، تا آنجا که پیامبر گرامی اسلام (ص) فرمودند: «کسی که دوست دارد از سنت من پیروی کند، پس بداند که ازدواج از سنت من است.»
در آئین اسلام رهبانیت و انزوای از دنیا شدیدا نکوهش شده و ـ چنانکه خواهد آمد ـ در مقابل بر استفاده از دنیا به منظور رسیدن به آخرت تأکید شده است. در این باره رسول گرامی اسلام (ص) فرمودند: «در اسلام رهبانیت وجود ندارد، ازدواج کنید.»
پیامبر گرامی اسلام (ص) خانهای که بر پایه ازدواج آباد شده است را محبوب خدا معرفی کرد و فرمود: «ازدواج کنید و به ازدواج دربیاورید ... که هیچ چیز نزد خداوند از خانهای که به وسیلة ازدواج آباد شده است، محبوب‌تر نیست.»
تفاوت انسانی که تشکیل خانواده می‌دهد با کسی که چنین نمی‌کند، چنان است که امام صادق علیه السلام فرمودند: «دو رکعت نمازی که انسان ازدواج‌کرده می‌خواند از هفتاد رکعتی که شخص ازدواج‌نکرده بخواند، برتر است.»
3. تشویق به وساطت جهت ازدواج
در زندگی اجتماعی گاه چنان می‌شود که به دلایل مختلفی ازدواج برای برخی دشوار می‌شود، اینجاست که اسلام دیگران را تشویق می‌کند تا واسطه شده و جهت تحقق امر ازدواج تلاش کنند. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «وَ أَنْکِحُوا الْأَیامى مِنْکُمْ وَ الصَّالِحینَ مِنْ عِبادِکُمْ وَ إِمائِکُمْ إِنْ یَکُونُوا فُقَراءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلیمٌ» «مردان و زنان بىهمسر خود را همسر دهید، همچنین غلامان و کنیزان صالح و درستکارتان را اگر فقیر و تنگدست باشند، خداوند از فضل خود آنان را بىنیاز مىسازد خداوند گشایشدهنده و آگاه است!»
بر اساس این آیه، خداوند متعال به مسلمانان توصیه می‌کند که مقدمات ازدواج دیگران را فراهم سازید، از طریق کمک‌هاى مالى در صورت نیاز، پیدا کردن همسر مناسب، تشویق به مساله ازدواج، و بالاخره پا در میانى براى حل مشکلاتى که معمولا در این موارد بدون وساطت دیگران انجام پذیر نیست. اهمیت این مساله تا بدانجاست که پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «هر گامى که انسان در این راه بر دارد و هر کلمهاى بگوید، ثواب یک سال عبادت در نامه عمل او مىنویسند.»
امام علی علیه السلام فرمود: «بهترین میانجی‌گری‌ها آن است که میان دو نفر براى امر ازدواج میانجیگرى کنى، تا این امر به سامان برسد.»
امام کاظم علیه السلام نیز فرمودند: «سه طایفهاند که در روز قیامت در سایه عرش خدا قرار دارند، روزى که سایهاى جز سایه او نیست: کسى که وسائل تزویج برادر مسلمانش را فراهم سازد، و کسى که به هنگام نیاز به خدمت، خدمت کنندهاى براى او فراهم کند و کسى که اسرار برادر مسلمانش را پنهان دارد.»
4. هدف از ازدواج
در جهان‌بینی دین اسلام، تمام دستورات خداوند از روی حکمت بوده و هدفی را دنبال می‌کند. ازدواج نیز از این قاعده مستثنا نیست و خداوند حکیم اگر تشویق و توصیة فراوان به ازدواج کرده است، هدفی را در نظر داشته است.
از مجموع آیات قرآن کریم و سخنان پیام‌آور دین اسلام استفاده می‌شود که هدف اصیل و یگانه از آفرینش انسان، رسیدن به کمال در پرتو بندگی و عبودیت است. از سوی دیگر، انسان به‌گونه‌ای آفریده شده است که دارای قوای درونی متعددی است که از جملة آنها قوه جنسی است. این قوه سرکش و قوی، اگر مهار نشده و راه چاره‌ای برای مهارشدن آن اندیشیده نشود، بنیان جامعه را ویران ساخته و آفات فراوانی به بار خواهد آورد.
انسانی که در ارضای این قوه، ناتوان باشد، طبیعی است که دست به گناهانی بزرگ زده و دیگر نمی‌تواند در مسیر بندگی و کمال گام بردارد و در نتیجه از هدف مقدسی که برای آفرینش او در نظر گرفته شده است، دور خواهد شد. اسلام عزیز راه مهارکردن این قوه سرکش را در ازدواج میان مرد و زن قرار داده است. از این روست که در منظومه معارف دینی، اصلی‌ترین هدف از ازدواج، تأمین و ارضای قوای جنسی دانسته شده که در پرتو آن، زمینه برای ایجاد آرامش جهت عبادت و بندگی خداوند فراهم شده و انسان راه رسیدن به کمال را خواهد پیمود.
بر همین اساس است که رسول گرامی اسلام (ص) فرمود: «هر کس ازدواج کند، نصف دین خود را به‌دست آورده است.» همچنین در سخن دیگری فرمودند: «هر کس دوست دارد در حالی‌که طاهر و پاکیزه است، خداوند را ملاقات کند، برای خود همسری برگزیند.»
چنانکه روشن است، شهوت جنسی در سنین جوانی به اوج خود می‌رسد، از این روست که اسلام در مورد فرزندان مسئولیت سنگینى بر دوش پدران افکنده، و پدرانى را که در این مسئله حیاتى بى تفاوت هستند شریک جرم انحراف فرزندانشان شمرده است چنان که پیامبر خدا (ص) فرمودند: «کسى که فرزندش به حد رشد رسد و امکانات تزویج او را داشته باشد و اقدام نکند، و در نتیجه فرزند مرتکب گناهى شود، این گناه بر هر دو نوشته مىشود» /925/ی702/ر