تروریسم یک پدیده مدرن و برآمده از شرایط عصر جدید است/آموزه های اسلامی و احکام دینی با پدیده تروریسم منافات دارد

تروریسم که در فارسی دهشت‌افکنی یا هراس‌افگنی عنوان شده‌است، به هرگونه عملکرد یا تهدید برای ترساندن و یا آسیب رساندن به شهروندان، حکومت و یا گروه‌ها و شخصیت‌ها گفته می‌شود.

تروریسم از مقولاتی است که امروزه بر اثر کثرت وقوع و نتایج زیانباری که به همراه دارد، محققانی را به سوی خود جذب نموده است که عمر خود را به واکاوی این مساله جهانی اختصاص دهند؛ البته راه طی نشده در این زمینه این مطالعات از مسیر طی شده طولانی تر است.

پدیده تروریسم، موضوعی است که برای ما ایرانیان که از قربانیان آن هستیم، آشناست. آمریکایی ها به مدت دو دهه، سازمان تروریستی منافقین را زیر چتر حمایت مالی، سیاسی و تبلیغی خود درآوردند و همه گونه امکانات در اختیارشان قرار دادند و از جنایات تروریستی آنان بر ضد مردم یا مسئولان نظام جمهوری اسلامی حمایت کردند.

این گروهک با شیوه قهرآمیز و ترورهای فراوان، درصدد حذف فیزیکی عناصر کار آمد و طراحان نظام بر آمد تا با ایجاد خلأهای جدی در ارکان حساس کشور، ضربه ای اساسی به جمهوی اسلامی ایران وارد آورد؛ ترور شهدای محراب، شهدای هفتم تیر و شهدای هشتم شهریور، برخی از مهم ترین این ترورها به شمار می آید.

در این راستا، هشتم شهریور، سالروز شهادت مظلومانه شهیدان باهنر و رجایی، روز مبارزه با تروریسم نام گذاری شده است؛ در همین زمینه به سراغ کارشناس محترم جناب دکتر عبد المجید مبلغی، مدیر مرکز همکاری های علمی و پژوهشی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی قم رفتیم و به واکاوی مفهوم تروریسم و زمینه های شکل گیری ترور پرداختیم؛ نوشتار ذیل حاصل این گفت وگوی علمی است که خدمت مخاطبان خبرگزاری رسا، تقدیم می شود.

رسا- برای شروع سخن، لطفا در ابتدا تعریفی از تروریسم ارائه بفرمائید.

تعریف تروریسم از مباحث پردامنه، چالش برانگیز و متشتت است. این واژه از زوایای گوناگون توسط محققان گوناگون تعریف شده است که بنده در کتاب درآمدی بر تروریسم‌ پژوهی تلاش کرده ام به سمت تعریفی حقوقی از تروریسم حرکت کنم و البته در سایر رشته ها هم تعاریفی ارائه داده ام.

از آنجایی که تعریف تروریسم دشوار است، در اینجا برای تعریف از عناصر مرکزی در تروریسم برای شناسایی یاری می گیرم، نخست آنکه نباید در تعاریف رفتارهای تروریستی دولت های مستقر به دلیل انتصاب به یک دولت، فاقد عناصر لازم برای تروریسم شناخته شود؛ به عنوان مثال جنایتهای رژیم صهیونیستی بر طبق نظر بسیاری از تحلیلگران غربی، تروریست محسوب نمی شود زیرا اقدامات از جانب یک دولت مستقر و نه لزوما مشروع اتفاق می افتد، اما بنده طبق عنصر پیش گفته تعریف، اعتقاد دارم اسرائیل یک تروریست است و نسبت داشتن به دولت او را از تعریف خارج نمی کند که این مطلب به صورت مفصل در کتاب درآمدی بر تروریسم‌پژوهی توضیح داده شده است و از بسیاری تحلیل های دانشمندان غربی در تثبیت این تعریف کمک گرفته شده است.

عنصر دوم در تعریف تروریسم، توجه به رفتاهایی است که جنبه دفاع مشروع نداشته باشد، به این معنا اگر گروه و جریانی به دلیل موقعیتی و شرایط به وجود آمده حائر وضعیت تثبیت شده بین المللی (دولت و ملت) نباشند و برای رسیدن به حقوق خود فعالیت هایی انجام دهند، تروریسم محسوب نمی شود.

باید توجه داشت که لازم نیست دفاع مشروع یک گروه در حقوق بین المللی شناخته شده باشد، به عنوان نمونه مردم فلسطین به واقع یک ملت هستند اگرچه در اسناد بین المللی آنها را یک دولت مستقل ندانند؛ سخن آنکه تروریسم بودن یک رفتار باید در ماهیت رفتار دیده شود و اینکه مجموعه ای بدون اعتبار در سطح بین الملل انگاشته شده باشد و فاقد قواعد حقوقی (دولت ملت) باشد، به معنای تروریسم نیست و همین که حقوق خود را مطالبه می کنند دفاع مشروع تلقی شده و خارج از تعریف تروریسم جای می گیرد.

خلاصه اینکه، دفاع مشروع در ذات خود تروریسم نیست، چون مشروعیت خود را از حق غصب شده می گیرد؛ اما تروریسم خروج از حقوق اولیه و نوعی زیاده روی است.

رسا – تروریسم ناشی از چه شرایطی است؟ به عبارات واضح تر تروریسم در چه بستری رشد و نمو کرده و زاده می شود؟ و تروریستها چه اهداف و انگیزه هایی از ترور دارند؟

تروریسم تنوعی از عوامل را در ارتباط با خود دارد، در سطوح خرد و روان شناسانه تا سطوح بسیار کلان و مباحث فراملی و جهانی.

در عرصه های مختلف می شود به تروریسم اشاره کرد و به همین دلیل انواع تروریسم از فردی تا عمقی و جمعی را می توان تصویر کرد.

در اینجا باید بیان کنم که شاه بیت فعالیت های تروریستی، شرایطی است که یک مجموعه احساس می کند راهی برای دستیابی به اهداف خودش به جز تمسک به رفتارهای خشن ندارد.

اقدامات تروریستی دارای اهداف گوناگونی همچون اهداف اعلامی و اهداف واقعی هستند که باید با لایه بندی اهداف به دقت اهداف مورد تحلیل و واکاوی قرار گیرد.

باید توجه داشته باشیم که آنچه یک تروریست اعلام می کند تنها هدفش نیست؛ بلکه باید هدف واقعی را کشف و شناسایی کرد که محققان تروریسم شناس، شناخت هدف های واقعی یعنی چگونگی رشد و نمو و شرایطی که تروریسم متولد شده است را راهکار حل مساله تروریسم عنوان می کنند.

رسا – هنگامی که حادثه ای تروریستی اتفاق می افتد، بحث ها و تحلیل ها آغاز می شود و کارشناسان و رسانه های جمعی به بیان علل بروز چنین رفتارهایی خشن در جامعه هدف می پردازند و عللی همچون فقر، اختلاف طبقاتی، زورگویی حاکمان، تفاوت فرهنگی و ... را از جمله علل آن بر می شمرند؛ لطفا نظر خود را پیرامون دلایل بروز اقدامات تروریستی و در صورت امکان حرکت های تروریستی که در کشور خودمان اتفاق می افتد، بیان بفرمائید؟

نخست باید نکته ای را تذکر دهم که وجود دلایلی بیان شده در سوال، موجه و مشروع بخش اقدامات تروریستی نیست و اختلافات طبقاتی، انباشت ثروت می تواند دلیل باشد اما بیانگر وجاهت و مشروعیت این اقدامات نیست.

به هر حال تروریسم زمانی اتفاق می افتد که مردمی از اصول خود عدول کرده و برای رسیدن به اهدافی دست به خونریزی زنند که این اهداف نباید مجوز اعمال ننگین تلقی شود.

در بیان دلایل بروز اقدامات تروریستی نیز باید بدانیم تروریسم در سطح ملی دارای شباهت هایی در عناصر سازنده است که البته با تروریسم در سطح جهانی متفاوت است.

تروریسم فردی همچون فردی که به دلیل اختلالات روانی وارد مدرسه ای شده و افرادی را می کشد، دارای دلایلی کاملا شخصی است اما در تروریسم جمعی در سطح ملی، عوامل گوناگونی همچون توزیع معضلات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی است.

در بخش اجتماعی، بلوک بندی های اجتماعی، اقوام و مباحث ناشی از حضور اقوام، وضعیت جمعیت شناختی اقوام و شکاف های ناشی از آن؛ در بخش اقتصادی، بحث های توزیع ثروت و نتایج حاصله از آن، بیکاری و اشتغال، فقر و غنا، بهره مندی و عدم بهره مندی، توسعه و عدم توسعه؛ در بخش سیاسی، توزیع قدرت، نحوه مشارکت، شکاف توزیع قدرت در اجتماع، نقش قومیت ها در تصمیم گیری های کلان اجتماعی و نداشتن نقش موثر یا توهم نداشتن نقش موثر؛ در عرصه فرهنگی، مساله مهاجران در کشورهای مهاجر پذیر، چند فرهنگی، پذیرش فرهنگ دیگران، تنوع فرهنگی از دلایلی است که کاهش یا افزایش آن ارتباط مستقیمی با مساله تروریسم دارد.

رسا - مطالعات محققان عرصه تروریسم شناسی و اقدامات قانونی و حقوقی چه نقشی در کاهش اقدامات تروریستی می تواند ایفاء کند؟

مواجهه با تروریسم دارای وجوه گوناگونی است، گاه به عنوان محقق درباره ریشه های آن صحبت کرده و به نقد و نظر نظری می پردازیم اما گاهی حقوقدانی به بررسی مساله تروریسم می پردازد و با منطقی حقوقی به دنیال برخوردی قانونی است.

نکته لازم توجه اینکه اصل پذیرفته شده در ادبیات ضد تروریسم، تفکیک بین مطالعات زمینه شناسی تروریسم و مباحث حقوقی مربوط به مبارزه با آن است، یعنی گروهی وجود ندارد که در مقابل تروریسم با توجه به دلایل آنان مماشات کند.

باید تاکید کنم که اگر مجموعه ای به اقدامات تروریستی دامن زد و ایجاد بحران کرد، نباید به دلایل بالا دستی سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، توجیه شود؛ زیرا در این صورت به صورت معکوس به تشدید تروریسم می انجامد.

پس دانستیم که ریشه ها و زمینه های رخداد تروریسم، متوجه عدم برخورد حقوقی نیست چون در مقابل عمل مجرمانه باید رفتار حقوقی متقابل انجام شود؛ البته چه بسا وکیل مدافع و قاضی به زمینه ها توجه کنند؛ اما همه دقت ها در ذیل سیستم حقوقی و قضایی تعریف می شود.

رسا – چگونه یک اقدام تروریستی تلقی می شود؟ به عبارت دیگر آیا باید هر ادعا به صورت جداگانه مطالعه شود تا تروریستی بودن یا دفاع مشروع بودنش محرز شود یا در نگاهی کلی می توان حکمی عام صادر کرد؟

در فرایند شناسایی رفتارهای تروریستی باید به نفس رفتار مراجعه کرد و بدون چنین مراجعه ای نمی توان حکم قضایی صادر کرد؛ منتها می توان در این رهیافت به اصول و قواعد عام تروریسم اشاره کنیم؛حق گرایی و تلاش برای رفع فرایند هایی که به صورت یک طرفه اعمال شده، دفاع مشروع بوده و تروریسم نیست.

زمانی که برای شناسایی یک عمل به نفس اقدام مراجعه کردیم و مشخص شد که اندراج این عمل ذیل قاعده کلی تروریسم نیست، رفتارهای هم سنخ نیازمند تلاش کمتری است؛ زیرا سلسله رفتارها در پارادایم واحد، می تواند اندراج این رفتارها ذیل تروریسم را به گونه ای سریع تر مشخص سازد.

رسا- نقش سازمان های بین المللی در جلوگیری از تروریسم و افزایش امنیت چیست؟ چه ساز و کارهایی در این زمینه تا به امروز اندیشیده شده است؟

در حقوق بین الملل بر خلاف حقوق ملی، با فقدان قدرت فائقه روبرو هستیم چرا که در فضای بین الملی با دولت های ملی مواجه هستیم که قدرت الزام دیگران را ندارند؛ البته سازمان های بین المللی برای عبور از این وضعیت و افزایش قانون مندی در فضای بین المللی به وجود آمده اند.

امروز مسیر پیش رو به سمت گسترش اقتدارهای فراملی در مبارزه با تروریسم است و سازمان های بین المللی و نهادهای منشعب از آن قوت بیشتری گرفته اند که می توان به دادگاه های بین المللی و کنوانسیون های بین المللی منع اقدامات تروریستی اشاره کرد.

رسا – نظر دین مبین اسلام در رابطه با اقدامات تروریستی چیست؟

تروریسم یک پدیده مدرن و برآمده از شرایط عصر جدید است که ریشه ها و زمینه های آن البته بدون سابقه نیست.

در تبیین نگاه اسلام به تروریسم باید بین دو شاخه تفکیک کرد، بخش نخست اینکه اسلام با زمینه های از پیش وجود داشته تروریسم چگونه مقابله کرده است؟ جواب این است که اسلام با فرایند های تروریستی مخالف است و به همین دلیل قتل، احتیال مورد نقد جدی اسلام در دو ساحت فقه و اخلاق قرار گرفته است که نمونه بارز آن حضرت مسلم بن عقیل است که حاضر به ترور دشمن خود در خانه میزبان نشد.

بخش دوم عرضه ادبیات تروریسم دوران معاصر به مبانی اسلامی است که امروز در این بخش تلاش هایی انجام شده است و برخی فقیهان به این عرصه ورود پیدا کرده اند که در این زمینه دو نظریه وجود دارد؛ نظریه ای که مورد استقبال بیشتر قرار گرفته است و همچون نظر مشهور می ماند، عدم پذیرش تروریسم و منفی بودن با روح آموزه های اسلامی و احکام دینی است و دومین نظر توجه کردن به رفتار در حال وقوع در هر زمان است و اینکه رفتار باید با توجه به شرایط و خصوصیات محک زده شود.

امروز فضلایی از حوزه علمیه قم نیز به این مباحث ورود پیدا کرده اند اما هنوز ثمرات چشمگیری به دست نیامده است.

رسا – به نظر شما چرا ورود فقیهان و محققان اسلامی به مباحث مهمی همچون تروریسم جدی نبوده است و چرا با کمبود تولید ادبیات دینی در این زمینه مواجه هستیم؟

در دانش فقه مباحثی وجود دارد که عالمان شیعی به تحلیل و بررسی آن روی آورده اند و با تشکیل درس ها، نقدها و تفاهم های علمی، مباحث روشن شده است؛ در نتیجه اظهار نظر در آنها راحت تر است؛ اما در مباحث نو با نقص موضوع شناسی مواجه هستیم.

زمانی که شناخت موضوع در ذات خود با سختی همراه است، طبیعی است که ورود به آن با سختی همراه باشد.

ورود به مباحث جدید دارای پیچیدگی های خاص خویش است که البته تروریسم بحث به غایت پیچیده تری است و هم اکنون چیستی تروریسم محل سوال و پاسخ اهل فن تروریسم پژوه است.

تروریسم دارای ابعاد دقیقی است و هنوز تصویر مشخصی حتی بین صاحب نظران درباره آن وجود ندارد.

ورود فقیهان به عرصه مباحث جدید یک ورود استقلالی نیست، بلکه از باب شناسایی موضوع برای حکم است نه ورود به موضوع برای شناسایی موضوع.

از سویی دیگر،بحث تروریسم با مباحثی همچون دفاع، دار الاسلام و دار الکفر، استیلاء کافرین بر مسلمین در هم می آمیزد که آن را نیازمند بحث های عمیق می سازد.

رسا- از اینکه وقت خود را در اختیار ما گذاشتید از شما تشکر می کنیم .

/909/گ401/ر