آشنایی با کتاب وسائل الشیعه

سنت اجتهاد در مذهب شیعه مبتنی و متکی بر منابع چهارگانه قرآن، سنت، عقل و اجماع است که دانشمندان اصولی پیرامون حجیت، محدوده و ابزارهای فهم و تعارض این ها به تفصیل سخن گفته اند.

در میان این منابع، سنت است که بیش از سایر منابع، زیر بنای فقه را غنی کرده است و در عمل هم موارد استناد بیشتر فقیهان قرار گرفته است.

شاگردان مکتب اهلبیت(ع) در دوره های مختلف با مجاهدتهای خستگی ناپذیر به نوشتن کتاب های حدیثی پرداخته اند و سینه به سینه تراث اهلبیت(ع) را نقل کرده اند که به عنوان نمونه می توان به مجموعه بزرگ و غنی کتب اربعه اشاره کرد .

تا مدتهای زیاد فقهای جهان تشیع از حله، بغداد، نجف، جبل عامل، قم و مشهد، کتب اربعه را به علاوه برخی کتب معتبر دیگر به عنوان محور تحقیقات فقهی و استنباط احکام شرعی استفاده می کردند و در دوره های درسی خود آن را به شاگردان خود تعلیم می دادند.

با پیشرفت فقه و دانش های همسو و اضافه شدن مسائل جدید، علمای شیعه کوشیدند تا با سامان دهی به منابع حدیثی، راه اجتهاد و مسیر حکم یابی را آسان تر کنند.

شیخ حر عاملی از اندیشمندانی بود که می توان او را از مبتکرین نظم درسی و نظام آموزشی حوزه های شیعی به شمار آورد.

شیخ در مقدمه کتاب وسائل الشیعه به بررسی مشکلات جوامع حدیثی شیعه می‌پردازد و می‌گوید: کسی که کتب حدیثی را مطالعه کند، درمی‌یابد که احادیث نقل شده در آن جوامع حدیثی، چنین اشکالاتی دارد؛ طولانی بودن کتاب‌ها، تشتت اخبار و روایات، صعوبت تحصیل، اختلاف در روایات، زیادی در تکرار حدیث، کم بودن احادیث در باب مسائل شرعیه و...

وسائل الشیعة فی تحصیل مسائل الشریعة اثر شیخ حرّ عاملی از علمای قرن یازدهم هجری قمری، در برگیرنده مهمترین احادیث فقه شیعه در أبواب مختلف است که در طول ۱۸ سال نگاشته شده‌است.

ترتیب گردآوری و تنظیم احادیث بر اساس مباحث کتاب شرایع الإسلام علامه حلی است؛ شیخ حرّ عاملی احادیث کتاب را در ۵۰ موضوع فقهی تنظیم کرده و در پایان کتاب خاتمه مفصّلی را پیرامون مصادر، اسانید و رجال حدیث و مسائل دیگر اختصاص داده‌ است.

در این اثر ۳۵۸۶۸ حدیث در ابواب مختلف فرائض، آداب و احکام گردآوری شده‌ است و مصادر و منابع وسایل الشیعه علاوه بر کتب اربعه، بیش از ۱۷۰ اثر است.

از آن جایی که مقصود مولف، تسهیل کار برای متتبعان دانش فقه بوده است، اخبار اصول دین و معارف و اخلاق، مگر به مناسبت در آن آورده نشده است.

وسائل، حسب تقسیم مؤلف در شش جلد ضمن سه بخش تقسیم شده است:

الف) مقدمة العبادات شامل سی و یک باب در احادیث نیت و چگونگی عمل مکلف و غیره.

ب) بخش اصلی که شامل پنجاه و یک کتاب است که مطابق کتب فقهی از طهارت تا دیات تبویب و تنظیم شده است

ج) خاتمه کتاب مشتمل بر 12 فایده است.

شیخ حر عاملی در خاتمه کتاب وسائل الشیعه به مباحث حدیثی پرداخته است و در واقع روش شناسی علمی خود را بیان داشته است.

وی در این بخش ضمن اشاره به طرق و اسانید شیخ صدوق که معمولا در احادیث کتاب من لا یحضر نیاورده است و طرق و اسانید شیخ طوسی که در آخر تهذیب و استبصار نقل نموده است به بیان طرق و اسانید کلینی و عده ای که از آنان نقل حدیث کرده است را آورده است.

شیخ حرعاملی در بحث چهارم خود در خاتمه به بیان مأخذ و منابع کتاب وسائل روی آورده است و طرقی که مؤلف توسط آنان از مؤلفین منابع مزبور نقل حدیث کرده است را نیز بیان داشته است.

مولف کوشیده است تا در اثبات صحت منابع مزبور دلایلی را ابراز کند و در اثبات صحت کتب حدیثی که از آنها نقل کرده است استدلالاتی را بیان کند.

یکی از ویژگی های این کتاب طبقه بندی روایات بر اساس موضوعات است که قدرت علمی بالای شیخ حر عاملی را نشان می دهد، زیرا طبقه بندی نیاز به فهم موضوعات فقهی، فهم کامل حدیث و انطباق این دو بر هم دارد، علاوه براینکه برخی روایات به صورت عام است و در موضوعات مختلف توان استدلالی و استنباطی دارد، البته فقه پژوهان اگرچه به صورت مستقیم برای یافتن موضوع مورد نظر به باب آن مراجعه می کنند اما نگاهشان به صورت انحصاری نخواهد بود.

به هر حال مولف استنباط خود را از روایات، عنوان ابواب قرار داده و ابتکار وی در احادیث مفصل که متضمن چند حکم است، این است که روایت را تقطیع و هر قطعه را در جاى مناسب خود قرار داده است.

شیخ حر عاملی تقطیع کتاب را بر اساس هدف خود در نگارش که تنظیم روایت بر اساس ابواب فقهی است انجام داده است و با این کار در کم کردن حجم کتاب موفق ظاهر شده است اگرچه در برخی موارد تقطیع موجب شده است تا محققان دچار مشکلاتی در فهم حدیث شوند و یا برای اطمینان بیشتر زحمت مراجعه به منبع اصلی را بر خود هموار سازند.

از دیگر ابتکارات شیخ حر عاملی در کتاب وسائل الشیعه، این است که وی با تسلط به علم رجال و حدیث شناسی در هر باب نخست روایت معتبر را ذکر کند و سپس روایات مرسل یا ضعیف را ذکرکند.

شیخ حرعاملی کوشیده است تا با نقل توضیحات علمای گذشته و یا بیانات خود و احیانا نقد گفتار دانشمندان در ذیل برخی روایات به فهم آن کمک کند و وجوه جمع بین روایات متعارض را ارائه کند.

امروز وسائل در فقه شیعی از اهمیت بالایی برخوردار است، مرجع اصلی روایات فقهی محسوب می‏شود و بسیاری از مراجع عظام تقسیم‏بندی ابواب آن‏ را با تغییرات اندک برای تبیین نظرات فقهی خویش برگزیده‏اند.

البته نقص هایی که این کتاب داشته است، اندیشمندی همچون حاج میرزا حسین نوری را بر آن داشت تا با نوشتن کتاب مستدرک الوسائل با ذکر روایتی که شیخ حر آن را صحیح نمی دانسته است و کتاب های دیگری که شیخ به آن دسترسی نداشته است آن را کامل کند. /909/ز503/ر