سالمندی عصاکش سالمندی دیگر؟

این ارقام مربوط به سراسر جهان اعم از کشورهای توسعه‌یافته تا اجتماعات عشیره‌ای در جغرافیای جمعیتی مناطق کمترشناخته‌شده جهان است و وقتی به آمار جمعیتی کشورها می‌نگریم روند پیری جمعیت را شتابنده‌تر می‌بینیم، بر مبنای آمارهای جمعیتی سازمان ملل که بیشتر به صورت برآوردی اعلام شده، در سال ۲۰۲۳ کشور ذره‌ای موناکو در اروپا دارای بیشترین میزان سالمندان ۶۵ سال به بالا بوده که ۳۶ درصد از جمعیت ۳۶ هزار نفری این کشور را تشکیل داده‌اند.

در میان کشورهای اروپایی، ۲۴ درصد جمعیت پرتغال و بلغارستان افراد ۶۵ سال به بالا بوده‌اند و این دو کشور به طور مشترک رتبه سوم جهان را به خود اختصاص داده‌اند؛ شاید برای شهروندان بسیاری از کشورها مواجهه با واقعیات جامعه ژاپن عجیب باشد که در ۶۳.۵ درصد از خانوارهای ژاپنی که دارای یک سالمند ۶۵ ساله یا بیشترِ تحت مراقبت هستند، مراقب نیز خود یک سالمند است با حداقل ۶۵ سال؛ این واقعیت بخشی از گزارش «بررسی جامع شرایط زندگی» است که وزارت بهداشت، کار و رفاه ژاپن چند ماه پیش منتشر ساخته است.

ژاپن با جمعیت حدود ۱۲۵میلیون نفری تا سال ۲۰۲۳، حدود ۲۹درصد جمعیتش، شهروند ۶۵ سال به بالا داشته و به این ترتیب، این کشور را می‌توان نماد سالمندی در جهان به شمار آورد؛ علاوه بر آن چه گفته شد در ۳۵.۷ درصد از خانوارهای ژاپنی، هم گیرنده و هم ارائه‌دهنده مراقبت (مراقبت کننده و مراقبت شونده) ۷۵ سال یا بیشتر دارند که رکورد بالایی را نشان می‌دهد.

تا سال ۲۰۲۵ تمام نسل دوران طلایی تولد در ژاپن موسوم به Baby boom (متولدان ۱۹۴۷ تا ۱۹۴۹) به بیش از ۷۵ سال خواهد رسید. انتظار می‌رود که به دلیل کاهش نرخ زاد و ولد و خاکستری شدن جمعیت ژاپن و نیز تبعات آن یعنی کم شدن نیروی کار، افزایش سالمندی و پیشی گرفتن ۶۵ ساله‌ها از کودکان زیر ۵ سال، نسبت مراقبان سالمند به شکل چشمگیری افزایش یابد.

۶۳.۵ درصد خانوارها در سال ۲۰۲۲ دارای سالمند بالاتر از ۶۵ سال بوده‌اند و خط پایینی (قهوه‌ای) هم که مثل خط بالا سیر صعودی داشته، نمایانگر خانوارهایی است که حداقل دو عضو بالای ۷۵ سال دارند؛ همچنین باید گفت ۲۷.۵ میلیون خانوار از کل ۵۴.۳ میلیون خانواری که در ژاپن زندگی می‌کنند، دارای افراد مسن ۶۵ سال یا بیشتر هستند که در واقع اکثریت خانوارها را تشکیل می‌دهد.

نگاهی به تغییرات خانوارها از سال ۱۹۸۶ که در بررسی جامع شرایط زندگی و برای اولین بار انجام شد، نشان می‌دهد که افزایش کلی تعداد خانوارها تا حدودی به دلیل افزایش تعداد خانوارهای متشکل از یک سالمند مجرد (تنها) یا یک زوج سالمند است.

از دید بسیاری، الزامات و ضروریات جمعیتی پیش رو به دلایلی مانند خالی نشدن صندوق‌های بازنشستگی، دسترسی به منابع انسانی برای بخش‌های تولیدی، دفاعی و ... از تریبون‌ها و در رسانه‌های رسمی تکرار می‌شود اما واقعیت این است که سالمندی جمعیت در وهله نخست خانوارها را با مصائب خود درگیر می‌سازد

نگاهی گذرا به نمودار بالا نشان می‌گوید که در سال ۱۹۸۶ (اولین دوره آمارگیری جمعیت مربوط به بررسی جامع شرایط زندگی)، ۱۰میلیون از کل ۳۸ میلیون خانوار ژاپنی، دارای حداقل یک سالمند و ۲۸ میلیون خانوار هم بدون سالمند بوده‌اند.

همچنان که نمودار نشان می‌دهد در کنار افزایش تعداد خانوارها، ژاپنی‌ها شاهد افزایش خانوارهایی با حداقل یک سالمند بوده‌اند. برای مثال این عدد در سال ۲۰۱۰ به ۲۱ میلیون خانوار از مجموع ۴۸.۵ میلیون خانوار رسیده است؛ خانوارهایی با حداقل یک سالمند سرعت رشد بیشتری نسبت به رشد کلی جمعیت داشته و به همین دلیل در سال ۲۰۱۶ از ۵۰ میلیون خانوار، فقط ۲۶ میلیون خانوار، از نوعِ بدون سالمند بوده‌اند. در این بین، افزایش آمار سالمندان مجرد یا تنها هم (با حدود ۹ میلیون خانوار در سال ۲۰۲۲) قابل توجه است.

در قیاس با جامعه ژاپن مشخصا ایران هنوز جمعیتی جوان دارد؛ مطابق گزارش سال ۲۰۲۱ پایگاه گلوبال اکونومی، ایران با ۷.۳۸ درصد جمعیت سالمند بالای ۶۵ سال در رده ۹۶ رده‌بندی کشورها از نظر میزان سالمندی قرار داشته و میانه جدول ۱۹۶ کشور ایستاده است؛ هشدارها درباره تبعات بسته شدن پنجره جمعیتی در کشور را اگر کنار تجربیات مربوط به روندی که در کشوری مثل ژاپن طی شده قرار دهیم، چشم‌اندازی نگران‌کننده را پیش رو می‌بینیم.

از دید بسیاری، الزامات و ضروریات جمعیتی پیش رو به دلایلی مانند خالی نشدن صندوق‌های بازنشستگی، دسترسی به منابع انسانی برای بخش‌های تولیدی، دفاعی و ... از تریبون‌ها و در رسانه‌های رسمی بازگویی و تکرار می‌شود اما واقعیت این است که سالمندی جمعیت در وهله نخست خانوارها را با مصائب خود درگیر می‌سازد.