چالش‌های هوش مصنوعی در حوزه/ضرورت توجه طلاب به مسائل اجتماعی هوش مصنوعی

کشورها و دولت ها به دور از هیاهوی رسانه ای طی دهه گذشته توجه فراوانی را به مسأله فناوری های هوشمند و هوش مصنوعی داشته اند و در این میان نهادهای علمی نیز بخشی از توان خود را در این حوزه متمرکز کرده اند. حوزه علمیه قم ستادی برای این موضوع اختصاص داده و با جمعی از اساتید دانشگاه و محققان این حوزه همکاری می کند.

مطالعات انسانی، فلسفی و فقهی هوش مصنوعی در فضای علمی قم از چند سال گذشته تا به امروز به جدیت دنبال می شود اما استفاده از این فناوری هدفی است که به جدیت توسط حوزه علمیه در حال پیگیری است.

سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، برای جویا شدن از جرئیات حرکت حوزه علمیه در مسأله هوش مصنوعی با محمدرضا قاسمی دبیر ستاد فناوری های هوشمند حوزه علمیه به گفت‌وگو پرداخته است.

وی نگاه و مدیریت آیت الله اعرافی را در نگاه به فناوری های هوشمند بسیار مؤثر دانست و توجه به ظرفیت این فناوری در حوزه های علمیه را شایسته تقدیر دانست.

قاسمی همچنین حرکت پرشتاب در حوزه فناوری های هوشمند در کشور را نتیجه نگاه راهبردی رهبر معظم انقلاب معرفی کرد.

در ادامه مشروح گفتگوی رسا با قاسمی، دبیر ستاد فناوری های هوشمند حوزه علمیه تقدیم شما می شود:

رسا - این ستاد از زمان تشکیل تا کنون به کدام یک از اهداف خود رسیده است؟

ستاد راهبری فناوری‌های هوشمند حوزه‌های علمیه، فعالیت رسمی خود را حدودا از ابتدای سال ۱۴۰۰ با همت جمعی از فعالین حوزوی شروع کرد. اما در واقع ایده این ستاد در طول سالیان قبل و با دوراندیشی بزرگان حوزه و دغدغه‌مندان علوم و فرهنگ اسلامی، شکل گرفته است. ایده‌ای که حول محور «حضور فعال حوزویان در شناخت و نیز کاربست هدفمند فناوری‌های هوشمند با نگاه بر نقش آفرینی حوزه‌های علمیه در جهت بازآفرینی تمدن نوین اسلامی» ظهور یافته است.

اکنون اگر بخواهیم به نسبت سال‌های قبل نگاهی به جو فعلی حوزه‌های علمیه و کشور در زمینه فناوری‌های هوشمند و هوش مصنوعی داشته باشیم، به خوبی از مسیر اقدامات، رخداد‌ها و اخباری که مشاهده می‌شود می‌توانیم در سطوح مختلف علمی، حاکمیتی و مدیریتی کشور زمینه‌هایی قابل توجه از ورود حوزه علمیه به رویداد‌ها و تحولات مرتبط با فناوری‌های هوشمند را رصد نماییم که در مقایسه با سال‌های پیشین تفاوت قابل توجهی را نشان می‌دهد.

در بعد کلان و حاکمیتی این ستاد با تلاش عقبه‌ای از بزرگان، اندیشمندان و طلاب دلسوز توانسته است در سکو‌های مهمی همچون دولت، مجلس، دانشگاه‌های برتر کشور، اندیشکده ها، مراکز فناورانه و دانش بنیان حضور یابد و ضمن تبیین اهمیت راهبردی موضوع در آینده کشور، دیدگاه‌ها و دغدغه‌های مکتبی و بومی خود را در خصوص چشم انداز ما از فناوری‌های هوشمند طرح نماید.

امروز در بعد فرهنگ سازی و گفتمان سازی عرصه فناوری‌های هوشمند، می‌توانیم ادعا کنیم که بازگشتِ بخش قابل توجهی از رخداد‌ها -همچون نشست ها، دوره ها، تولیدات رسانه‌ای و ... - به طریقی به حوزه‌های علمیه و مراکز علوم اسلامی می‌باشد. هم اکنون در پایگاه‌هایی که مستقیما مرتبط با ستاد است می‌توانید به ده‌ها تولید رسانه‌ای و یا خروجی رویداد‌های مرتبط دسترسی داشته باشید که همگی به برکت سطح علمی علما و اساتید حوزه علمیه و نیز بعضی اساتید محترم دانشگاه، از نظر محتوایی دارای سطح بالایی هستند.

این در حالی ست که مراکز حوزوی، دانشگاهی و فرهنگی بسیاری به صورت جداگانه درگیر نقش آفرینی در گفتمان سازی مساله فناوری‌های هوشمند شده اند. ما معتقدیم این حرکت جهادی می‌تواند به عنوان الگویی در مدیریت سایر موضوعات فرهنگی، مورد بررسی و تجربه نگاری قرار گیرد.

این ستاد در راستای «مدیریت تولید، توسعه و ترویج فناوری‌های هوشمند» توانسته است در حیطه‌های مرتبط با خود رایزنی‌های بسیاری را در جهت تامین نیاز‌های فناورانه چه در درون ساختار حوزه علمیه، چه در عرصه‌های مرتبط با فرهنگ و علوم اسلامی در سطح حاکمیتی داشته باشد. برگزاری رویداد‌هایی همچون رویداد تبادل فناوری عرصه علوم و فرهنگ اسلامی نمونه‌ای از این اقدامات است. این رویداد خود بستری برای عرضه‌ی ده‌ها ایده می‌باشد که همه از سویی برآمده از نیاز‌های کشور و از سویی متصل به توانمندی مراکز فنی می‌باشد.

و اما ما به منظور استمرار و بالندگی این مسیر توانسته ایم بستر‌های خوبی برای تربیت نیروی انسانی متخصص ایجاد نماییم که به عنوان مثال برگزاری دوره تربیت پژوهشگر عرصه هوش مصنوعی و راه اندازی اندیشکده مطالعات بنیادین هوش مصنوعی و ارائه پیشنهاد در قالب طرح ایجاد رشته‌های حوزوی و دانشگاهی مرتبط، مواردی از این قبیل است.

این‌ها محور‌هایی است که سعی شد به صورت فشرده و ناظر بر اهداف کلان عرض کنم. طبعا شرح مفصل آن نیازمند فرصتی دیگر می‌باشد.

رسا - پس از فرمایش رهبر انقلاب در خصوص قرارگیری در بین ده کشور اول این حوزه تا چه میزان توجه حوزه‌های علمیه به سمت هوش مصنوعی جلب شده است.

در واقع می‌توان گفت حرکتی که امروز در سطح کشور در عرصه هوش مصنوعی جریان پیدا کرده است مدیون نگاه راهبردی مقام معظم رهبری می‌باشد. ایشان طی سال‌های اخیر در موارد مختلفی و نیز خطاب به مخاطبین متنوعی اعم از دانشگاهیان، مردم، مدیران و... اکیدا به اهمیت مساله هوش مصنوعی تاکید داشته اند که نشانگر این مطلب است که برای پیشبرد این مهم، نیاز به فعال سازی تمامی ظرفیت‌های کشور داریم.

حوزه‌های علمیه پس از بیان مقام معظم رهبری در خصوص نقش آفرینی هوش مصنوعی در آینده جهان و لزوم قرارگیری کشور در بین ۱۰ کشور برتر این عرصه، فعالانه وارد میدان شد لذا به وضوح عملکرد و موضع گیری مدیران، اساتید و اندیشمندان حوزوی نشان دهنده این است که فعالین و دغدغه مندانی که از سابق مشغول به این حیطه بودند فعالیت خود را دوچندان کردند؛ همچنین بعضی که نگاهی ویژه‌ای به این مساله نداشتند با تاکید رهبری و تبیین‌هایی که از منویات ایشان توسط عزیزان صورت گرفت، به اهمیت آن ملتفت شدند.

حوزه‌ علمیه توانسته است در این دو سال وارد مرحله جدیدی شود. هم حوزویان و هم جامعه مخاطب ما این پیام را به خوبی دریافته اند که نگاه رهبری در خصوص قرارگیری ایران بین ۱۰ کشور دنیا، صرفا محدود به کسب مقامات علمی و توسعه تولیدات فنی هوش مصنوعی نیست. چرا که ایشان با قید «جایگاه هوش مصنوعی در آینده دنیا» جهت گیری کشور در هوش مصنوعی را ناظر بر ابعاد حکمرانی جهان و ذیل چشم انداز‌های تمدنی ترسیم کردند.

رسا - اهتمام آیت الله اعرافی به این حوزه چقدر بوده و تا چه میزان در موفقیت‌های شما تاثیر داشته است؟

ما خدا را شاکریم که توفیق بهره مندی از مدیری دانشمند و توانمند همچون آیت الله اعرافی را داریم. ایشان علاوه بر عمق اندیشه‌ای و نظری که در ابعاد علمی و فرهنگی دارند عهده دار مناصب مدیریتی در سطوح بالایی بوده و هستند از این رو باور ما این است که در مساله فناوری‌های هوشمند یکی از موثرترین افراد در سالیان گذشته مدیر محترم حوزه‌های علمیه است. ایشان به مناسبت‌های مختلف، اهمیت هوش مصنوعی را در محافل علمی و فرهنگی به حوزویان و مدیران حوزه متذکر می‌شوند و در میدان اجرا نیز وجوه مختلف اداره مجموعه‌ی حوزه را درگیر موضوع کرده و خود دارای چشم انداز‌هایی در جهت بهره گیری از ظرفیت هوش مصنوعی هستند.

البته این نکته صرفا در خصوص هوش مصنوعی نیست و ایشان در مجموع توجه خوبی نسبت به استفاده از ابزار‌های روزآمد برای بهینه سازی مدیریت و پیشبرد اهداف دارند لذا حوزه‌های علمیه در سال‌های اخیر رشد قابل توجهی را از نظر کاربست نرم افزار‌ها داشته است که برخی از آن‌ها از سامانه‌های مشابه مراکز بزرگ دانشگاهی بسیار جلوتر است. به عنوان نمونه سامانه نجاح را می‌توانیم مثال بزنیم که خود دارای چندین زیرسامانه مجزا در حیطه‌های آموزشی، پژوهشی، تبلیغی، تدریس، خدمات و... می‌باشد که هر کدام به تنهایی باعث ایجاد ظرفیت‌های بسیاری و همچنین افزایش بهره وری، سرعت و دقت گردیده است.

این نگاه و تلاش آیت الله اعرافی موجب ایجاد شور و انگیزه مضاعف در میان فعالین حوزوی شده است. امروز در ساختار حوزه و معاونت و مراکز آن تقریبا جایی نیست که صحبتی از هوش مصنوعی -چه از منظر ورود به محتوای درسی چه از منظور کاربست در مدیریت حوزه- نباشد؛ لذا این ستاد خرسند است که در سایه عنایت ایشان به اهمیت موضوع، توانسته است حرکت‌های خوبی را شروع کند و با پذیرش جامعه مخاطب آن‌ها را به ثمر برساند.

رسا - چالش‌ها و موانع راه خود را در چه چیز‌هایی می‌دانید؟

همانطور که تا به اینجای سخن گفته شده با وجود رهبری حکیم و بصیر و با نقش آفرینی مدیران و فعالین انقلابی در سال‌های اخیر شاهد هستیم که توجه جامعه نخبگان به فناوری‌های هوشمند جلب و ضرورت پرداختن به آن به نوعی بدیهی شده است.

با این وجود به هر حال هیچ مسیر و هیچ رشدی بدون چالش نیست خصوصا در مسائل بکر و عرصه‌های نوین که تجارب پیشینی کمتری در آن وجود دارد. عمده مسائل ما در دستیابی به اهداف کلان ستاد را می‌توان در زمان بر بودن تامین زیرساخت‌های عظیم این عرصه، روشن نبودن شرح وظایف نهاد‌های حاکمیتی و ذی نفعان در پیگیری اهداف، ضعف در جانمایی مساله فناوری‌های هوشمند در ساختار‌های کلان مدیریتی، شفاف نبودن قوانین مربوط به این حیطه، و همچنین نبود مراکزی که -در عین نقش آفرینی همگانی- به صورت متمرکز متولی امر فناوری‌های هوشمند باشند، دانست.

این درحالیست که در جهان فعلی، فناوری‌های هوشمند با سرعتی بسیار زیاد در ابعاد مختلف در حال توسعه می‌باشد. یعنی ما تنها با سرعت بالای ارتقای ابزارات مبتنی بر فناوری‌های هوشمند مواجه نیستیم بلکه مقولاتی همچون هوش مصنوعی، به شکلی تصاعدی، دایره تاثیر خود را در مصادیق مختلف زندگی و بر لایه‌های مختلف اجتماع در سنین و طبقات مختلف افزایش می‌دهد و از این طریق شکل، ساختار و نحوه ارتباط و تعامل اجزای جامعه را دستخوش تحولات مهمی می‌کند.

تمامی این‌ها بیانگر این است که ما با عرصه‌ای جدی مواجه هستیم که می‌تواند فرصت‌ها و تهدیدات قابل توجهی برای ما فراهم کند بنابراین بایستی با حمایتی جمعی، نگاهی عمیق، چشم اندازی وسیع و در عین حال حرکتی سریع به سوی اهداف متعالی کشور گام برداریم.

رسا - چرا ضرورت دارد طلاب و حوزویان به هوش مصنوعی توجه کنند؟

چیزی که امروز با عنوان «هوش مصنوعی» در جهان از طریق سازمان‌های بین المللی و برخی قدرت‌ها ترویج می‌شود، یک قرائت خاص از این پدیده است که در سطح کلان خود ذیل مفهوم «نظم نوین جهانی» تعریف می‌شود؛ بنابراین با توجه به تفاوت نگاه تمدنی ما به مقوله هوش مصنوعی لازم است متولیان تبیین اندیشه‌ی تمدن اسلامی -که طلاب و روحانیون بخش معظم آن را شامل می‌شوند- اولا خود به اهمیت این دانش و ابزار پی ببرند. ثانیا بتوانند جایگاه و نقش خود را در این مسیر پیدا کنند و به اندازه توان در پیشبرد اهداف یاری برسانند چرا که حوزویان یکی از نقش آفرینان اصلی در حیطه طراحی تمدنی هستند.

همانطور که بیان شد دامنه مباحث نظری و تولیدات فنی فناوری‌های هوشمند به نحوی رو به تزاید، تمامی ابعاد جامعه را درگیر می‌کند و هر یک از این ابعاد خود به تنهایی مسائل، چالش ها، ظرفیت‌ها و تهدید‌های مختلفی را رقم می‌زند بنابراین حوزویان که همیشه در طول تاریخ نقش راهنما، مشاور و مبلغ را برای مردمان خود داشته اند در این برهه بایستی نسبت به این مساله اجتماعی و چالش‌های محتمل آن حرف برای گفتن داشته باشند؛ همانگونه که به تجربه مشاهده می‌کنیم که در سال‌های پیشین توجه روحانیت و افزایش سطح آگاهی طلاب در خصوص اهمیت و کاربرد فضای مجازی چه میزان موثر واقع شد و در نقطه مقابل برخی غفلت‌ها و کم کاری‌های صورت گرفته چه میزان موجب تحمیل هزینه‌های مادی و معنوی گردید.