آداب مسافرت

با فرا رسیدن تابستان و اتمام امتحانات دانش آموزان، بسیاری از خانواده ها عزم سفر می کنند. مسافرت با  همه سختی ها، فوائد بسیاری هم دارد؛ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

«سَافِرُوا فَإِنَّکُمْ إِنْ لَمْ تَغْنَمُوا مَالًا أَفَدْتُمْ عَقْلا»[1] (مسافرت کنید که اگر مالى بدست نیاوردید ولی حداقل بهره عقلانى می برید.)

و در جای دیگر بیان می دارد:

«سَافِرُوا تَصِحُّوا سَافِرُوا تَغْنَمُوا»[2](سفر کنید تا تندرست باشید و سفر کنید تا سود برید.)


سفر در منابع اسلامی

در قرآن، امر به سیر در زمین (سیرُوا فِی الْأَرْضِ) چند بار تکرار شده است که با عبارت « انْظُرُوا »، دستور به درس گرفتن از عاقبت تکذیب کنندگان[3] و مجرمان[4] و گذشتگان[5] می دهد.در آیه 20 سوره عنکبوت آمده است:

«قُلْ سیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدیرٌ»

(بگو: در زمین بگردید و بنگرید خداوند چگونه آفرینش را آغاز کرده است؟ سپس خداوند(به همین گونه) جهان آخرت را ایجاد مى‏کند؛ یقیناً خدا بر هر چیز توانا است!)

در میراث اسلامی، منابع مختلفی به موضوع سفر پرداخته اند. کتب حدیثی از این دست منابع هستند؛ به عنوان مثال: کتاب «الامان من أخطار الاسفار و الازمان» اثر سید ابن طاوس‏ که با عنوان «آداب سفر در فرهنگ نیایش» ترجمه شده از این نمونه می باشد.

برخی احادیث سفر، حکم فقهی نماز و روزه و مسائل مربوط به آنها را بیان می کند[6] و برخی دیگر به آداب مسافرت و اخلاقیات مربوط به آن، پرداخته است. [7]


نکاتی درباره آداب سفر در روایات:

مسافرت مانند بسیاری از کارها، آدابی دارد. در روایات، آداب مهمی درباره نحوه مسافرت رفتن، بیان شده است که در اینجا به سه نکته از آنها اشاره می شود:


1. مشخص کردن هدف

انسان برای سفر باید هدف خود را مشخص نماید. رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ در وصایاى خود به حضرت على ـ علیه السّلام ـ می فرماید:

«لا ینبغى للرّجل العاقل ان یکون ظاعنا الّا فی ثلاث مرمّة لمعاش او تزوّد لمعاد او لذّة فی غیر محرّم.»[8]

(سزاوار نیست انسان عاقل به سفر برود مگر براى سه منظور :

یا براى اصلاح معاش[تجارت و تحصیل درآمد] یا براى زاد و توشه برداشتن برای معاد یا براى جلب لذت های مباح[تفریح و تفرّج].)


2. همسفرداری

نکته مهم دیگر در سفر، همسفر داشتن و نیکو همراهی کردن با آنان است.

رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ می فرماید:

«الرَّفِیقُ ثُمَّ السَّفَرُ.»[9]

(نخست جستن یار سفر، سپس بستن بار سفر.)

لقمان حکیم به فرزندش چنین توصیه می کند :

«یا بنیّ، سافر بسیفک و خفّک و عمامتک، و خبائک و سقائک، و خیوطک و مخرزک، و تزوّد معک من الأدویة ما تنتفع به أنت و من معک، و کن لأصحابک موافقا إلّا فی معصیة اللّه عزّ و جلّ.

یا بنیّ، إذا سافرت مع قوم فأکثر استشارتهم فی أمرک و أمورهم.

و أکثر التبسّم فی وجوههم.

و کن کریما على زادک بینهم.

و إذا دعوک فأجبهم، و إذا استعانوا بک فأعنهم.

و استعمل طول الصمت، و کثرة الصلاة، و سخاء النفس بما معک من دابّة أو ماء أو زاد.

و إذا استشهدوک على الحقّ فاشهد لهم.

و اجهد رأیک إذا استشاروک، ثمّ لا تعزم حتّى تتثبّت و تنظر، و لا تجب فی مشورة حتّى تقوم فیها و تقعد، و تنام و تأکل و تصلّی، و أنت مستعمل فکرتک و حکمتک فی مشورته، فإنّ من لم یمحض النتیجة من استشاره سلبه اللّه رأیه.

و إذا رأیت أصحابک یمشون فامش معهم، فإذا رأیتهم یعملون فاعمل معهم.

و اسمع لمن هو أکبر منک سنّا.

و إذا أمروک بأمر، و سألوک شیئا فقل: نعم، و لا تقل: "لا"، فإنّ "لا"عی و لؤم.»

(پسرم! هنگامى که مسافرت مى‏کنى، اسلحه و لباس و خیمه و وسیله نوشیدن آب، و وسائل دوختن و داروهاى ضرورى را که هم خود، و هم همراهانت از آن استفاده مى‏توانید بکنید بردار، و با همسفران در همه چیز جز در معصیت الهى همراهى کن.

پسرم! هنگامى که با جمعى مسافرت کردى در کارهایت با آنها مشورت کن.

در صورت آنها تبسم نما.

در مورد زاد و توشه‏اى که دارى سخاوتمند باش.

هنگامى که تو را صدا زنند پاسخ گو و اگر از تو کمک بخواهند آنها را یارى کن.

تا مى‏توانى سکوت اختیار کن.

نماز بسیار بخوان.

در مرکب و آب و غذا که دارى سخاوتمند باش.

اگر از تو گواهى به حق بطلبند گواهى ده.

اگر از تو مشورتى بخواهند براى به دست آوردن نظر صائب کوشش کن و بدون اندیشه و تأمل کافى پاسخ مگو، و تمام نیروى تفکرت را براى جواب مشورت به کار گیر که هر کس در پاسخ مشورت خالص ترین نظر خود را اظهار نکند، خداوند نعمت تشخیص و اندیشه را از او مى‏گیرد.

هنگامى که ببینى همراهان تو راه مى‏روند، و تلاش مى‏کنند، با آنها به‏ تلاش بر خیز.

دستور کسى را که از تو بزرگتر است بشنو.

اگر از تو تقاضاى مشروعى دارند همیشه جواب مثبت بده، و هرگز" نه" نگوى، زیرا گفتن " نه" نشانه عجز و ناتوانى و سبب ملامت است ... .)[10]


3. مروت در سفر

از اصول اخلاقی مهم در مسافرت و غیر مسافرت، مروّت می باشد.

حضرت امیر ـ علیه السلام ـ می فرماید:

«الْمُرُوَّةُ سِتٌّ؛ ثَلَاثٌ فِی السَّفَرِ وَ ثَلَاثٌ فِی الْحَضَرِ فَالَّتِی فِی الْحَضَرِ: تِلَاوَةُ الْقُرْآنِ وَ عِمَارَةُ الْمَسَاجِدِ وَ اتِّخَاذُ الْإِخْوَانِ فِی اللَّهِ وَ أَمَّا الَّتِی فِی السَّفَرِ: بَذْلُ الزَّادِ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ الْمُعَاشَرَةُ بِالْمَعْرُوف.»[11]‏

(حضرت فرمود: جوانمردى در شش چیز است؛ سه تاى آن در سفر و سه تای‏ دیگر در حضر( خانه و وطن) است. آن سه که در حضر است: خواندن قرآن، آباد کردن مسجد و مردم را دوست و برادر گرفتن‏ در راه خدا؛ و اما آن سه که در سفر است: بخشیدن زاد و توشه به همراهان، اخلاق نیکو، خوش رفتارى با همراهان.)

امام صادق ـ علیه السلام ـ می فرماید:

«لَیْسَ مِنَ الْمُرُوءَةِ أَنْ یُحَدِّثَ الرَّجُلُ بِمَا یَلْقَى فِی السَّفَرِ مِنْ خَیْرٍ أَوْ شَرٍّ.»[12]

(از مروت نیست که انسان بد و خوبى که در سفر مى‏بیند، بازگو کند.)

آداب سفر در کلام محدث قمی

مرحوم محدث قمی با استفاده از روایات، برخی آداب سفر را چنین برمی شمارد:

1. سزاوار است براى شخص هرگاه سوار مى‏شود بِسْمِ اللَّهِ‏ را ترک نکند.

2. نفقه خود را حفظ کند و در جاى محکم بگذارد.

3. در سفر به رفقاء کمک کند و از خدمت و کار کردن در حوائج ایشان مضایقه ننماید.

4. مسافر مصاحبت کند با کسى که در انفاق کردن، نظیر او باشد.

5. اخلاق خود را نیکو کند و حلم را زینت خود قرار دهد.

6. توشه براى سفر خود بردارد.

7. محافظت بر نمازهاى فریضه کند.[13]




ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

[1] . مکارم الأخلاق، ص240. (رضى الدین، حسن بن فضل طبرسى‏؛ مکارم الأخلاق؛ انتشارات شریف رضى ، قم، چهارم، 1370 ش).
[2] . بحار الأنوار ، ج‏73، ص 221. (علامه مجلسى،محمد باقر؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار؛ اسلامیه ، تهران).
[3] . انعام/11.
[4] . نمل/69.
[5] . روم/42.
[6] . ر.ک: الکافی، ج‏3، ص: 431؛- أَبْوَابُ السَّفَر(شیخ کلینى،محمد بن یعقوب‏؛ الکافی؛اسلامیه، تهران، دوم، 1362ش).
من لا یحضره الفقیه، ج‏1،ص434- بَابُ الصَّلَاةِ فِی السَّفَر.( شیخ صدوق،محمد بن على بن حسین بن بابویه‏؛ من لا یحضره الفقیه؛ جامعه مدرسین ، قم، دوم، 1404 ق).
[7] . ر.ک: بحار الانوار، ج73، باب 45(همان)؛ مکارم الاخلاق، باب نهم(همان) .
[8] . مکارم الأخلاق، ص435.(همان)
[9] . من لا یحضره الفقیه، ج‏2، ص 278.(همان)
[10] . تفسیر نمونه، ج‏17، ص47- 48.( مکارم شیرازى، ناصر؛ تفسیر نمونه؛ دار الکتب الإسلامیة ، تهران، اول، 1374 ش).
[11] . إرشاد القلوب إلى الصواب، ج‏1، ص 77.( حسن بن ابى الحسن دیلمى‏، إرشاد القلوب إلى الصواب؛ انتشارات شریف رضى، قم، اول، 1412 ق).
[12] . من لا یحضره الفقیه، ج‏2، ص 274.(همان)
[13] . ر.ک: مفاتیح الجنان، ص302-306.( قمى، حاج شیخ عباس؛ مفاتیح الجنان؛ انتشارات اسوه)


ی / 701