فقه بر مدار حجت یا پسند زمانه؟ تأملی انتقادی در عدالت‌سنجی سلیقه‌ای احکام 

به گزارش سرویس سیاسی خبرگزاری رسا، آیت‌الله محمدمهدی شب‌زنده‌دار دبیر شورای عالی حوزه‌های علمیه در سخنانی علمی درباره روش اجتهادی ای مستنبط از قرآن، با استناد به داستان قرآنی امر الهی به حضرت ابراهیم علیه‌السلام برای ذبح حضرت اسماعیل، این واقعه را یکی از مهم‌ترین مبانی روش‌شناختی اجتهاد دانست و تصریح کرد: این داستان، نصّ قرآنی قطعی است و از حیث سند و دلالت، مجال تردید ندارد؛ ازاین‌رو می‌تواند مبنای استنباط فقهی قرار گیرد.

 

وی با اشاره به تسلیم مطلق حضرت ابراهیم و اسماعیل علیهماالسلام در برابر امر الهی، خاطرنشان کرد: در این واقعه، نه پدر و نه فرزند، امر خداوند را با معیارهای عرفی عدالت‌سنجی یا ملاحظات احساسی مورد سؤال قرار ندادند، با آنکه ظاهر امر، در نگاه عادی، می‌توانست ناروا یا ظالمانه تلقی شود. این خود کاشف از آن است که اسرار اوامر و نواهی الهی، گاه فراتر از درک متعارف بشر است.

 

استاد درس خارج فقه حوزه علمیه قم، با تعمیم این منطق به حوزه اجتهاد، هشدار داد: امروز گرایشی در حال شکل‌گیری است که می‌کوشد برخی احکام شرعی را تنها به این بهانه که «خلاف عدالت» یا «ظالمانه» به نظر می‌رسند، کنار بگذارد؛ آن هم در حالی که این احکام، از نظر سند، دلالت و عدم معارض، هیچ نقصی ندارند و همان مبانی‌ای را دارند که فقها در سایر ابواب بر اساس آن‌ها فتوا می‌دهند.

 

وی در تبیین مصادیق، به مسائلی چون عدم حق فسخ برای زوجه در برخی فروض، تفاوت دیه زن و مرد و یا تفاوت در نصاب شهادت اشاره کرد و گفت: اگر در این موارد، صرف تشخیص‌های عرفی و عاطفی معیار قرار گیرد، همان اشکالی که می‌توان به امر ذبح اسماعیل علیه‌السلام گرفت، در اینجا نیز تکرار می‌شود؛ در حالی که منطق وحی، احتمال وجود مصالح عالی و امتحان الهی را منتفی نمی‌داند.

 

عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در ادامه، با نقد این تصور که برای «جهانی شدن اسلام» باید از برخی احکام قطعی دست کشید، تصریح کرد: ما دلسوزتر از شارع مقدس، پیامبر اکرم و ائمه علیهم‌السلام نیستیم. دین، منطق و حساب خاص خود را دارد و مأموریت عالِم دینی، تبیین و ترویج همان چیزی است که اسلام آورده، نه کاستن یا افزودن سلیقه‌ای بر آن.

 

وی در پایان، با اشاره به جایگاه عقل در منظومه معرفتی شیعه، یادآور شد: عقل حجت الهی است، اما حوزه کارآمدی آن محدود است؛ عقل در سلسله معالیل و در اطاعت و اثبات اصول، حجت است، اما در کشف همه مصالح کلی و فراگیر احکام، مجال وسیعی ندارد. ازاین‌رو، مواجهه با نصوص شرعی به‌ویژه پس از تأمل در داستان ابراهیم و اسماعیل علیهماالسلام، نیازمند دقت، تواضع علمی و پرهیز از داوری‌های شتاب‌زده است.

منبع: اندیشه اسلام