پالایش ضمیر از رذائل، هدف اساسی آموزه‌های اخلاقی است

به گزارش سرویس سیاسی خبرگزاری رسا، آیت‌الله شب‌زنده‌دار، دبیر شورای عالی حوزه‌های علمیه، در جلسه درس اخلاق طلاب و دانشجویان مدرسه تابستانه دارالعلم، با اشاره به جایگاه اخلاق در دین مبین اسلام، تأکید کرد: باید توجه داشت هدف از طرح مباحث اخلاقی، رسیدن انسان به مرتبه‌ای است که واجد فضائل اخلاقی شود و ضمیر و وجود خود را از رذائل اخلاقی پالایش کند. این امر از برجسته‌ترین مبانی رشد انسانی و معنوی است.

وی با اشاره به حدیثی از پیامبر اکرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله) خطاب به حضرت امیرالمؤمنین(علیه‌السلام)، اظهار داشت: پیامبر اعظم(صلى‌الله‌عليه‌وآله) در این روایت گران‌سنگ، که هم از نظر سند و هم از حیث محتوا دارای اهمیت ویژه است، دستورالعملی اخلاقی به حضرت علی(علیه‌السلام) ارائه فرمودند و از خداوند خواستند ایشان را در عمل به آن موفق بدارد.

دبیر شورای عالی حوزه‌های علمیه افزود: یکی از فرازهای پایانی این حدیث، عبارت «و علیک بمحاسن الاخلاق فارکبها» است. این فراز حاوی دقت و ظرافت خاصی است و بر ضرورت تسلط کامل بر صفات نیکو و مهار آنها تأکید دارد؛ چنانکه انسانی که سوار بر مرکبی است، مهار آن را به دست می‌گیرد و بر آن مسلط می‌شود. بر همین اساس، انسان نباید مغلوب صفات خود باشد، بلکه باید چیره و مسلط بر ملکات اخلاقی شود تا هیچ‌گاه فضائل و رذائل او را مهار نکنند.

وی ادامه داد: در آموزه‌های اخلاقی، همانند مسائل فقهی، گاهی تزاحم میان صفات و رفتارها پیش می‌آید، چنانکه ممکن است واجبات یا محرمات تزاحم داشته باشند. در این‌گونه مواقع، باید ضوابط اخلاقی و قواعد صحیح را مدنظر قرار داد تا بتوان رفتار صحیح را بر اساس شرع و عقل انتخاب کرد. به عنوان مثال، تواضع یکی از برترین صفات اخلاقی است، اما در برابر دشمنان خدا و هنگام صیانت از ارزش‌های دینی، گاهی لازم است شکوه و عظمت نشان داده شود و تواضع جایگاه صحیحی نخواهد داشت؛ از این رو، تشخیص و اِعمال صحیح صفات اخلاقی، نیازمند دقت نظر و تسلط کامل بر نفس است.

تجلی اخلاق در سیره عملی امام خمینی(ره)

آيت‌الله شب‌زنده‌دار با اشاره به سیره عملی امام خمینی(ره) تصریح کرد: امام(ره) از دوران نوجوانی تا پایان عمر شریف خود، توجه ویژه‌ای به تهذیب نفس و تربیت اخلاقی داشتند و در کنار تحصیلات عمیق عقلی و نقلی، همواره مراقبت ویژه بر صفات اخلاقی و پالایش نفس داشتند. یکی از نمونه‌های این رفتار نیکو، مربوط به زمانی است که امام(ره) در سنین نوجوانی و آغاز جوانی بودند و در جلسات علمی و فقهی پدرشان حضور می‌یافتند. روزی پس از پایان درس، برای احترام به استاد چند قدمی عقب‌تر از ایشان راه رفتم؛ امام(ره) وقتی متوجه شدند، ایستادند و فرمودند: «اگر بحثت تمام شده، جلوتر حرکت کن». این رفتار نشان‌دهنده اوج فروتنی و عدم تمایل امام(ره) به تشریفات و برتری‌طلبی ظاهری بود.

آیت‌الله شب‌زنده‌دار خاطرنشان کرد: مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین واعظی، که سال‌ها همسایه حضرت امام(ره) بودند، نقل می‌کردند در طول پانزده سال همسایگی حتی یک بار موفق نشد زودتر از امام(ره) به ایشان سلام کند و معظم‌له همیشه پیش‌دستی در سلام داشتند. این تواضع و حسن خلق، تا دوران پس از آغاز نهضت اسلامی و مرجعیت امام(ره) ادامه داشت و موجب الگوسازی عملی برای جامعه دینی شد.

وی اضافه کرد: پس از آزاد شدن امام(ره) از زندان، ایشان در منزل شخصی خود پذیرای دیدارکنندگان بودند و با نهایت تواضع و احترام به مردم، شاگردان و حتی دانش‌آموزان خوشامد می‌گفتند و صحنه‌هایی عمیق از اخلاق اسلامی را به نمایش می‌گذاشتند.

اقتدار و جایگاه تاریخی روحانیت در برابر رژیم پهلوی

آیت‌الله شب‌زنده‌دار در ادامه سخنان خود اظهار داشت: اینجا هدف آن بود که به دولت و رژیم منحوس پهلوی بفهمانند که روحانیت و مرجعیت، راه خدا را دنبال می‌کنند، پایگاه مردمی دارند و صاحب قدرت و نفوذ هستند.

وی تصریح کرد: در چنین شرایطی، تزاحم بین دو امر پیش می‌آید؛ کسی که هرگز حاضر نبود حتی شاگردش یک گام عقب‌تر از او راه برود و همواره خود را چنان تربیت کرده بود که ‌اگر طلبه‌ای یا شخصی را می‌دید، با کمال احترام به او سلام می‌داد، در مواجهه با دشمن اسلام و رژیم منحط، تمام تلاش خود را می‌کرد تا عظمت اسلام و جایگاه روحانیت را به نمایش بگذارد.

دبیر شورای عالی حوزه‌های علمیه افزود: به یاد دارم در همان ایام، ایشان هر شب به یکی از محله‌های قم تشریف می‌بردند و به دیدار علما و بزرگان حوزه می‌رفتند؛ زمانی که ایشان به بازار کهنه و خیابان آذر، منزل جد مادری ما آمدند، همه مردم آن منطقه خانه‌های خود را چراغانی کرده و استقبال پرشوری از ایشان به عمل آوردند. این استقبال گسترده مردم، نمایانگر قدرت، اعتبار و محبوبیت روحانیت و نیز پشتیبانی مردم از این مسیر الهی بود. چنین رفتارهایی از سوی مرجعیت، بیانگر اوج خردمندی و قدرت روحانیت در صحنه‌های تعیین‌کننده است.

وی ادامه داد: در این موارد، تزاحم‌ها شکل می‌گیرد؛ زیرا اگر توصیه‌های اخلاقی عملی نشود و انسان نتواند به مقامات معنوی برسد، باید خود را سرزنش کند، چراکه مسیر و راهنمایی‌ها به‌روشنی ارائه شده است.

ضرورت التزام به مکارم اخلاق و آمادگی معنوی

آیت‌الله شب‌زنده‌دار با استناد به روایات اهل‌بیت(علیهم‌السلام)، گفت: در حدیث دوم، مولای ما حضرت علی بن موسی‌الرضا(علیه‌السلام) از پدر بزرگوارشان و ایشان نیز از امام حسین(علیه‌السلام) نقل می‌کنند که از امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) درباره معیار آمادگی برای انتقال به عالم دیگر پرسیده شد. حضرت سه اصل اساسی را بیان فرمودند؛ نخست انجام فرائض و واجبات، دوم ترک محرمات الهی و سوم التزام به مکارم اخلاق.

وی تصریح کرد: انسان زمانی به مراتب بلند معنوی دست می‌یابد که در مسیر کسب فضائل اخلاقی، تواضع، علم، بردباری، صبر، قناعت در برابر رضای الهی و سایر سجایای انسانی، تلاش کند. در برخی روایات، اصول مکارم اخلاق توسط امام صادق(علیه‌السلام) تا ده مورد برشمرده شده است که برخی از این فضائل، موهبت الهی است و برخی دیگر نیازمند سعی و کوشش خواهد بود. بنابراین اگر فردی از این مواهب برخوردار است باید شکرگزار باشد و اگر فاقد آن است، سعی کند آن‌ها را تحصیل نماید.

آیت‌الله شب‌زنده‌دار همچنین تأکید کرد: اساتید ماهر و باتجربه در حوزه اخلاق، نقش اساسی و راهبردی دارند و متأسفانه امروزه این دست اساتید کمتر در دسترس هستند. در کنار فعالیت‌های اخلاقی، اصرار و دعا در درگاه خداوند برای کسب فضائل نیز اهمیت زیادی دارد. اهل علم و طلاب، به‌ویژه در سایه حضور در جوار حضرت رضا(علیه‌السلام)، باید همواره از خدای متعال توفیق کسب این مراتب عالی اخلاقی را مسئلت کنند و از آستان مقدس امام هشتم(علیه‌السلام) بخواهند تا استادان شایسته اخلاقی را برای هدایت و تربیت آن‌ها مقدر فرماید.

تأکید بر جایگاه تهذیب اخلاقی در حوزه‌های علمیه

آیت‌الله شب‌زنده‌دار در بخش دیگری از سخنان خود با تأکید بر جایگاه تهذیب و اخلاق در حوزه‌های علمیه اظهار داشت: طلبه جوان باید بداند که حوزه، محل تهذیب و تربیت اخلاقی در کنار تحصیل معارف فقهی، عقیدتی و مسائل سیاسی اسلام است. این‌گونه است که روحانیت می‌تواند بال معنوی خود را تقویت کرده و الگوی جامعه باشد.

وی تأکید کرد: رهبر معظم انقلاب اسلامی در مناسبت‌های مختلف از جمله چهلم شهدای اخیر و صدمین سال تأسیس حوزه علمیه قم، مسیر روشن را برای طلاب و حوزویان ترسیم کردند. موفقیت در همه عرصه‌های علمی و فرهنگی، نیازمند آن است که عالمان دین متخلق و مزین به فضائل اخلاقی باشند؛ زیرا روحانیونی که متخلق به اخلاق اسلامی هستند، می‌توانند با رفتار و سلوک خود همچون شهید مدنی، دل‌های مردم را به سمت معنویت جذب کنند. امام راحل(ره) نیز فرموده‌اند که اگر در هر استانی فردی همانند شهید مدنی داشتیم، برای مدیریت و هدایت معنوی آن استان کفایت می‌کرد. 

آیت‌الله شب‌زنده‌دار با یادآوری خاطراتی از شهید مدنی اظهار داشت: در دوران حضور ایشان در همدان، نه‌تنها جوانان آن استان، بلکه استان‌های مجاور نیز مجذوب معنویت، ساده‌زیستی و رفتار اخلاقی او بودند. این جاذبه‌ها و رفتارهای اخلاقی، پایه‌های اصلی حرکت‌های مردمی و پشتیبانی مردم از انقلاب را شکل داد؛ چراکه مردم با مشاهده این ویژگی‌ها به سوی اسلام، روحانیت و مرجعیت جذب شدند.

اهمیت اخلاق و زهد در توفیق علمی و معنوی عالمان

آیت‌الله شب‌زنده‌دار با اشاره به شرایط عصر جاهلیت و محیط فرهنگی منحط آن دوران، تأکید کرد: در همان بستر دشوار نیز، افراد بزرگی توانستند رشد یابند و منشأ گسترش اسلام شوند.

وی عامل اصلی موفقیت پیامبر اکرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله) و تأثیرگذاری ایشان را اخلاق والای آن حضرت دانستند و افزودند: «اِنَّکَ لَعَلىٰ خُلُقٍ عَظِیمٍ»؛ این ویژگی برای روحانیت، طلاب و فضلا بسیار حیاتی است و اخلاق، اصلی‌ترین عامل جذب مردم به سوی اسلام و علاقمند نمودن آنان به آموزه‌های الهی است؛ به طوری که پس از علاقه‌مندی، مردم در عمل به واجبات و پرهیز از محرمات الهی نیز اهتمام خواهند داشت.

آیت‌الله شب‌زنده‌دار اخلاق را عنصر بنیادین در حیات جاودان انسان و انتقال استعدادها به عالم دیگر دانسته و نقش آن را در موفقیت حوزه‌های علمیه در انجام رسالت‌شان بسیار تعیین‌کننده معرفی کرد و با نقل دعای شریف از حضرت بقیةالله الأعظم(عج) برای علما و دانش‌پژوهان که دعای خاصی پیرامون زهد و نصیحت برای عالمان و جود و رفق برای متعلمان فرموده‌اند، تصریح کرد: دلیل خاص دانستن این دو ویژگی(زهد و نصیحت) در میان تمام عوامل موفقیت علمی، این است که اگر فرد اهل زهد و نصیحت باشد، حتی با فقدان برخی مقدمات دیگر، می‌تواند موفق شود؛ اما اگر دیگر امکانات فراهم باشد و این دو ویژگی نباشد، موفقیت تحقق نخواهد یافت.