«علم انسان به وجود» از منظر علامه طباطبایی و ملاصدرا

به گزارش سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، جلسه 239 گروه علمی معرفت شناسی با موضوع «بررسی معرفت‌شناختی مفهوم وجود و لوازم آن در اصالت وجود» برگزار شد و حجت‌الاسلام محمد عباسی، استاد و پژوهشگر حوزه علمیه در این نشست علمی ابعاد علم انسان به وجود را از منظر علامه طباطبایی و مرحوم ملاصدرا تشریح کرد.

وی با بیان اینکه در این بحث سؤالاتی پیش می‌آید از جمله اینکه مفهوم وجود می‌تواند حقیقت را نشان بدهد یا خیر؟ گفت: در اصالت وجود، یعنی عقل سلیم درک می‌کند که یک حقیقتی در عالم وجود دارد بنابراین ما به دو چیز یعنی چیستی و هستی می‌رسیم؛ در مرحله بعد می بینیم آن واقعیت خارجی یک چیز است. به تعبیر دیگر باید بین حقیقت اصالت وجود و مفهوم آن فرق بگذاریم که در آثار ملاصدرا هم تصریح شده است.

استاد حوزه با بیان اینکه مفهوم وجود امری ذهنی است که به یک حقیقتی در خارج اشاره می‌کند ولی حقیقت وجود، عالم خارج را تشکیل می‌دهد، اظهار کرد: برخلاف حکمای مشاء که وجودهای خارجی را متکثر می دانستند، وقتی وحدت وجود مطرح می‌شود وحدت نوعی است یعنی یک مفهومی در ذهن است ولی در عالم خارج، وجودهای متباین داریم؛ ملاصدرا با نظریه تشکیک در وجود به وحدت سریانی وجود قائل است یعنی در عالم خارج یک حقیقت عینی داریم که ذومراتب است.

حجت الاسلام عباسی تصریح کرد: وقتی سخن از مفهوم وجود می‌کنیم و  قصد داریم آن را تعریف کنیم باید جایگاهش را در بین مفاهیم تبیین کنیم؛ مفاهیم برخی خیالی هستند که از بحث ما خارج هستند و مفاهیم حقیقی هم دو نوع کلی و جزئی است ولی ما با جزئی سر و کاری نداریم لذا از منظر ملاصدرا حقیقت، معقول اولی است زیرا معقول اولی ما به ازاء مستقل خارجی دارد یعنی ذهن به واقعیتی از واقعیات برخورد کرده و صورتی از آن را ساخته است مانند ماهیت آتش که به ذهن آمده است.

استاد فلسفه حوزه علمیه بیان کرد: ملاصدرا در برخی آثارش تصریح می کند اگر اصالت با وجود است پس مفهوم وجود در عالم خارج ما به ازاء مستقلی دارد و چیزی که ما به ازاء مستقل دارد معقول اولی است لذا وجود، معقول اولی است.

وی با بیان اینکه ملاصدرا در برخی آثارشان وجود را معقول ثانی فلسفی دانسته‌اند، افزود: مهفوم ثانی فلسفی هم یعنی ما به ازاء مستقلی ندارد یعنی درست است که محمول بر جهان ذهن اتفاق می افتد ولی اتصاف شیء به مفهوم در عالم خارج است؛ ذهن ما در درجه اول با ماهیات ارتباط می گیرد و بعد که ماهیات را تحلیل کرد می‌فهمد واحد و موجود است چون اول ماهیات درک می شود و بعد وجود لذا به آن معقول ثانی گفته میشود.

حجت الاسلام عباسی ادامه داد: اینکه ما با وجود پذیرش اصالت وجود، وجود را مقعول ثانی فلسفی می دانیم به خاطر آن است که حکایت محمول وجود از موجوادت است لذا ملاصدرا هم به این دلیل گاهی آن را معقول فلسفی ثانی می داند. وجود چه معقول اولی و چه معقول ثانی باشد واقعیت عینی آن را آن گونه که هست به ما نشان نمی دهد و علت آن است که معقول ثانی بخشی از حقیقت اشیاء را نشان می دهد.

استاد فلسفه حوزه و دانشگاه بیان کرد: پس اصالت با چیزی است که قابل  درک نیست مگر اینکه با علم حضوری قابل درک باشد. علامه طباطبایی هم در النهایه می فرماید علم حصولی، یا حقیقی و یا اعتباری است و مفهوم وجود اعتباری است و حیثیت مصداق آن در خارج است و چون حیثیت مصداق در خارج است به ذهن نمی آید؛ اگر به ذهن بیاید انقلاب می شود و نمی شود چنین چیزی محقق شود پس این مفهوم حقیقت را کاملا نشان نمی دهد.

حجت الاسلام عباسی با بیان اینکه ملاصدرا تصریح دارد که وجود حقیقت عینی خارجی است و چیزی که عین است به ذهن نمی آید، اظهار کرد: ما باید نوعی بازاندیشی در تعریف حقیقت مفهوم وجود داشته باشیم؛ یعنی آیا وجود فقط با شهود قابل درک است یا مستقل از شهود است؟ بنابراین ابتدا باید ببینیم مفهوم وجود چگونه در ذهن ما آمده است. تا قبل از ملاصدرا، کسی این مسئله را مطرح نکرده بود که حقیقت وجود چگونه به ذهن می آید. مفهوم وجود، مفهومی کلی است و نه جزئی و ما نمی توانیم با مفهوم جزئی حسی و خیالی مواجه شویم.

وی ادامه داد: علامه طباطبایی فرموده است وقتی ما با مفهومی چون مثلا سفیدی مواجه می شویم در ذهن ما نقش می بندد و وقتی دفعه دوم با مصداق دیگری از آن مواجه شدیم  نتیجه می گیریم سفیدی سفیدی است و این رابطه ما را به مفهوم وجود می رساند. در فرمایش ایشان دو نقطه وجود دارد؛ اول تقدم معرفتی تصدیق بر مفهوم و دوم اینکه همه مراحل برای فهم وجود تحت اشراف و سلطه نفس رخ می دهد. در برخی بیانات دیگر ایشان داریم که تمام مفاهیم در حقیقت علم حضوری هستند.