در سایه برج‌های شیشه‌ای سئول؛ بقای شمن‌ها در کره امروز

به گزارش خبرنگار گروه فرق و ادیان خبرگزاری رسا، شمن‌گرایی کره‌ای، که با نام‌های Musok و Shinism نیز شناخته می‌شود، تنها یک نظام اعتقادی و آیینی باستانی نیست، بلکه طبق اعتقادات آنها، این سنت گنجینه‌ای از دانش بومی، شفابخشی سنتی، و هنر شفاهی است که قرن‌ها پیش از ورود بودیسم و کنفوسیوس‌گرایی، در شبه‌جزیره کره رواج داشته است و بر ارتباط مستقیم با جهان ارواح، تقدیس نیرو‌های طبیعی، و نقش واسطه‌گری شمن‌ها در تعامل پیچیده میان دنیای مادی و معنوی استوار است.

با آغاز دوران مدرن و تحولات بنیادین ناشی از آن، شمن‌گرایی کره‌ای با چالش‌های بی‌سابقه‌ای مواجه شد. گسترش شهرنشینی، توسعه آموزش همگانی بر اساس مبانی علم و عقلانیت، پیشرفت‌های شگرف در حوزه‌های علمی و پزشکی، و نفوذ روزافزون ادیان جهانی سازمان‌یافته مانند مسیحیت، جایگاه سنتی این آیین را متزلزل ساخت و بسیاری از باور‌ها و مناسک آن را به حاشیه راند. این تحولات، پرسش‌های اساسی را در مورد آینده شمن‌گرایی و نقش آن در جامعه معاصر کره جنوبی مطرح ساخته است.

با این وجود، شمن‌گرایی کره‌ای به طور کامل از صحنه زندگی اجتماعی و فرهنگی این کشور محو نشده است. این سنت، با بهره‌گیری از انعطاف‌پذیری ذاتی، قابلیت انطباق با شرایط متغیر، و ظرفیت جذب عناصر جدید، به حیات خود ادامه داده و در عرصه‌های گوناگون، نقشی متفاوت و در عین حال معنادار ایفا می‌کند.

چالش‌های دوران مدرن: افول در سایه دگرگونی‌های اجتماعی، فرهنگی و معرفتی

دوران مدرن، با دگرگونی‌های گسترده در ساختار‌ها و ارزش‌های اجتماعی، فرهنگی و معرفتی، آزمون سختی برای بقای شمن‌گرایی در کره جنوبی بوده است. مجموعه‌ای از عوامل، جایگاه سنتی این آیین را تضعیف کرده و باعث کاهش نفوذ آن در جامعه شده‌اند:

مدرنیزاسیون و سکولاریزاسیون و تضعیف باور‌ها و ارزش‌های سنتی 

روند سریع مدرنیزاسیون در کره جنوبی، که با گسترش شهرنشینی، توسعه آموزش همگانی بر اساس مبانی علم و عقلانیت، و نفوذ روزافزون فرهنگ‌های غربی همراه بوده، منجر به سکولاریزاسیون فزاینده جامعه شده است. در این شرایط، بسیاری از باور‌ها و مناسک سنتی شمن‌گرایانه، که بر پایه تفسیر‌های ماوراءالطبیعه از جهان و ارتباط با ارواح استوارند، به عنوان خرافات، باور‌های غیرعلمی، یا بقایای دوران پیشامدرن تلقی شده و اهمیت خود را از دست داده‌اند.

در کلان‌شهر‌هایی مانند سئول و بوسان، نسل جوان که در معرض آموزش‌های مدرن و سبک زندگی سکولار قرار گرفته‌اند، کمتر به آیین‌های شمن‌گرایانه تمایل نشان می‌دهند و اغلب برای حل مشکلات خود به متخصصان حرفه‌ای مانند روان‌شناسان، مشاوران و پزشکان مراجعه می‌کنند. در این مناطق، تعداد افرادی که به شمن‌ها مراجعه می‌کنند و یا در مراسم گوت شرکت می‌کنند، به شدت کاهش یافته است.

مطالعات جامعه‌شناختی نشان می‌دهد که نگرش نسل جوان کره‌ای نسبت به شمن‌گرایی، با نسل‌های پیشین تفاوت چشمگیری دارد. در حالی که نسل‌های مسن‌تر، به نقش شمن‌ها در حل مشکلات، برقراری ارتباط با ارواح نیاکان و دفع انرژی‌های منفی اعتقاد دارند، نسل جوان، اغلب این باور‌ها را غیرعلمی و نامربوط به زندگی مدرن می‌دانند. این تغییر نگرش، ناشی از تأثیر آموزش‌های مدرن، رسانه‌ها و ارزش‌های فردگرایانه و مادی‌گرایانه است که در فرهنگ معاصر کره جنوبی رواج یافته‌اند.

رقابت با علم و فناوری و چالش در انحصار شفابخشی و تبیین جهان

شمن‌گرایی که اساساً بر تفسیر‌های ماوراءالطبیعه از جهان و مداخله در آن از طریق ارتباط با ارواح استوار است، در برابر پیشرفت‌های علمی و پزشکی مدرن با چالش جدی روبرو شده است. درمان‌های پزشکی پیشرفته به طور فزاینده‌ای جایگزین مراسم شفابخشی سنتی شمن‌ها شده‌اند و تبیین‌های علمی برای پدیده‌های طبیعی، باور به ارواح طبیعت و لزوم خشنودسازی آنها را کمرنگ کرده است.

در گذشته، شمن‌ها نقش مهمی در تشخیص و درمان بیماری‌ها، پیشگیری از بلایا و حل مشکلات خانوادگی ایفا می‌کردند. آنها با استفاده از روش‌هایی مانند دعا، مدیتیشن، گیاه‌درمانی، و اجرای مراسم آیینی، تلاش می‌کردند تا تعادل در بدن و روح افراد را برقرار کرده و آنها را از بیماری‌ها و بلایا محافظت کنند.

اما امروزه، بسیاری از مردم ترجیح می‌دهند برای درمان بیماری‌ها به پزشکان مراجعه کنند و برای حل مشکلات خانوادگی از مشاوران حرفه‌ای کمک بگیرند. این تغییر نگرش، ناشی از افزایش اعتماد به علم و فناوری و کاهش اعتقاد به قدرت‌های ماوراءالطبیعه شمن‌ها است.

این تغییر نگرش، نقش شمن‌ها را، به ویژه در حوزه سلامت و درمان، به میزان قابل توجهی کاهش داده است. در حالی که در گذشته، بسیاری از مردم برای درمان بیماری‌های جسمی و روحی خود به شمن‌ها مراجعه می‌کردند و به قدرت‌های معنوی آنها اعتقاد داشتند، امروزه، این نقش تا حد زیادی به پزشکان و روان‌شناسان واگذار شده است.

نفوذ ادیان سازمان‌یافته و رقابت در بازار معنویت 

ورود و گسترش ادیان بزرگ، به ویژه مسیحیت (پروتستان و کاتولیک) و همچنین نفوذ پایدار بودیسم و کنفوسیوس‌گرایی، رقابت معنوی شدیدی را برای شمن‌گرایی ایجاد کرده است.

کلیسا‌های مسیحی، با ارائه شبکه‌های اجتماعی منسجم، آموزه‌های مدون، و خدمات اجتماعی و آموزشی متنوع، توانسته‌اند پیروان بسیاری را، به ویژه در مناطق شهری، جذب کنند و از جذابیت باور‌های بومی بکاهند

بر اساس آمار، تعداد مسیحیان در کره جنوبی در دهه‌های اخیر به طور چشمگیری افزایش یافته است. این افزایش، به ویژه در مناطق شهری، به تضعیف جایگاه شمن‌گرایی در جامعه کمک کرده است. به نظر می‌رسد که مسیحیت با ارائه یک چارچوب خاص، توانسته است نیاز‌های معنوی بسیاری از مردم را برآورده کند و این در حالی است که بودیسم و کنفوسیوس‌گرایی، به دلیل قدمت و ریشه‌های عمیق در فرهنگ کره، توانسته‌اند با شمن‌گرایی همزیستی کنند و حتی در برخی موارد با آن تلفیق شوند لکن مسیحیت، با ارائه یک نظام اعتقادی متفاوت و تاکید بر انحصارطلبی، رقابت بیشتری را برای شمن‌گرایی ایجاد کرده است و در کنار آن برخی از گروه‌های مسیحی، به طور فعالانه به تبلیغ علیه شمن‌گرایی پرداخته‌اند و آن را به عنوان یک دین شیطانی و خرافی معرفی کرده‌اند.

انعطاف‌پذیری، همزیستی، بازتعریف نقش شمنیسم

علی‌رغم چالش‌های ذکر شده، شمن‌گرایی کره‌ای ظرفیت قابل توجهی برای انطباق و بقا از خود نشان داده است. این انعطاف‌پذیری در چند حوزه قابل مشاهده است:

• تداوم در مناطق روستایی و میان نسل‌های مسن: پناهگاهی در دل سنت: در حالی که شمن‌گرایی در شهر‌ها رو به افول نهاده، در مناطق روستایی، به ویژه در جوامع کشاورزی و ماهیگیری، همچنان بخشی زنده از بافت فرهنگی و معنوی جامعه است.

در این مناطق، مردم، به ویژه نسل‌های مسن‌تر که پیوند عمیق‌تری با سنت‌ها دارند، همچنان به شمن‌ها (مودانگ) به عنوان درمانگران سنتی، واسطه‌های ارتباط با ارواح نیاکان، و راهنمایان معنوی برای حل مشکلات زندگی، طلب برکت یا دفع بلایا مراجعه می‌کنند.

جزیره ججو، به عنوان یک منطقه روستایی با فرهنگ غنی و سنتی، نمونه بارزی از تداوم شمن‌گرایی در کره جنوبی است. در این جزیره، شمن‌ها نقش مهمی در زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم ایفا می‌کنند و مراسم آیینی گوناگونی را برای حل مشکلات، طلب برکت و حفظ تعادل در جهان برگزار می‌کنند.

مردم ججو، به شمن‌ها اعتماد دارند و آنها را به عنوان بخشی از هویت فرهنگی خود می‌دانند. در این جزیره، حتی در دوران مدرن نیز بسیاری از خانواده‌ها قبل از انجام کار‌های مهمی مانند ازدواج، ساخت خانه یا آغاز کسب و کار، با شمن‌ها مشورت می‌کنند و از آنها راهنمایی می‌خواهند.

محدودیت دسترسی به خدمات مدرن، تداوم ساختار‌های سنتی اجتماعی، و پایبندی به هویت فرهنگی، به تداوم نقش شمن‌ها در مناطق روستایی کمک می‌کند. در حالی که در شهرها، بسیاری از مردم به پزشکان، مشاوران و روان‌شناسان مراجعه می‌کنند، در مناطق روستایی، شمن‌ها اغلب تنها مرجع قابل اعتماد برای حل مشکلات هستند.

• تلفیق و همزیستی با ادیان دیگر (Syncretism):
  • سازگاری و انطباق با محیط متغیر: یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های شمن‌گرایی کره‌ای، توانایی آن در همزیستی و ترکیب با سایر سنت‌های دینی و فلسفی است. این پدیده نه تنها به بقای عناصر شمن‌گرایانه کمک کرده، بلکه به غنای چشم‌انداز دینی کره نیز افزوده است.

• • تلفیق با بودیسم: از زمان ورود بودیسم به کره در قرن چهارم میلادی، تعامل نزدیکی میان این دو سنت شکل گرفت. هر دو بر جنبه‌های معنوی، ارتباط با جهان ارواح و اهمیت نیایش تأکید دارند.

در بسیاری از معابد بودایی کره، مانند معبد مشهور بولگوکسا (Bulguksa)، می‌توان شاهد برگزاری مراسمی بود که عناصری از آیین‌های شمن‌گرایانه، مانند دعا برای آرامش ارواح نیاکان یا طلب برکت به شیوه‌های آیینی بومی (مانند مراسم یونگ‌سانجه - Yeongsanjae)، را در خود جای داده‌اند. این مراسم، اغلب با موسیقی، رقص، و قربانی کردن حیوانات همراه است که نشان‌دهنده تأثیر عمیق شمن‌گرایی بر بودیسم کره‌ای است.
در این مراسم، راهبان بودایی با استفاده از ابزار‌هایی مانند طبل، زنگوله و عود، به دعا و نیایش می‌پردازند و از ارواح نیاکان می‌خواهند که به زندگان کمک کنند و از آنها محافظت کنند.

تلفیق بودیسم و شمن‌گرایی در کره، نمونه‌ای از همزیستی دو سنت دینی است که نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری و قابلیت انطباق هر دو سنت با شرایط فرهنگی و اجتماعی است.

• • هم‌پوشانی با کنفوسیوس‌گرایی: فلسفه کنفوسیوسی، با تأکید بر اصول اخلاقی و به ویژه احترام به نیاکان، با جنبه‌هایی از شمن‌گرایی همخوانی دارد.

مراسم بزرگداشت نیاکان، مانند آیین مهم چوسئوک (Chuseok)، نمونه بارزی از این تلفیق است. هرچند این مراسم ریشه در آموزه‌های کنفوسیوسی دارد، اما شکل اجرای آن، شامل تقدیم غذا و هدایا به ارواح و طلب محافظت از آنها، بازتاب‌دهنده باور‌های شمن‌گرایانه درباره تأثیر نیاکان بر زندگی زندگان است.

در این مراسم، خانواده‌های کره‌ای با تهیه غذا‌های سنتی و تقدیم آنها به ارواح نیاکان، از آنها قدردانی می‌کنند و از آنها می‌خواهند که به زندگان کمک کنند و از آنها محافظت کنند. این عمل، نوعی قدردانی از زحمات و فداکاری‌های نیاکان و نیز ابراز امیدواری برای تداوم نسل و حفظ سنت‌ها است.

• • تأثیر بر مسیحیت کره‌ای: حتی مسیحیت نیز در کره از تأثیر سنت‌های بومی مصون نمانده است. با وجود تاکید این دین بر اصول جهانشمول و مخالفت ضمنی با باور‌های خرافی، مسیحیت در کره به نوعی با سنت‌های بومی ادغام شده و ویژگی‌های منحصربفردی یافته است.

برخی کلیساها، به ویژه شاخه‌های پروتستانی، سبک‌هایی از نیایش و عبادت را به کار می‌گیرند که از نظر شور و هیجان، استفاده از موسیقی ریتمیک و دعا‌های پرحرارت جمعی، شباهت‌هایی با مراسم شمن‌گرایانه دارد.
در این کلیساها، مراسم دعا به صورت گروهی و با صدای بلند برگزار می‌شود و شرکت‌کنندگان با حرکات بدنی و همخوانی، به ابراز ایمان خود می‌پردازند. این سبک عبادت، ممکن است برای افرادی که با فرهنگ مسیحی آشنایی ندارند، عجیب و غیرمعمول به نظر برسد، اما در واقع، نوعی انطباق با فرهنگ و سنت‌های محلی است.

این انطباق فرهنگی به مسیحیت کمک کرده تا در میان مردم کره ریشه بدواند، هرچند گاهی به طور غیررسمی عناصر بومی را در خود جذب کرده است. این امر، باعث شده است که برخی از محققان، از "مسیحیت بومی شده" در کره صحبت کنند.

• بازتعریف نقش:
  • شمن‌گرایی به عنوان میراث فرهنگی، جاذبه گردشگری و منبع هویت ملی: در دنیای مدرن، شمن‌گرایی علاوه بر نقش معنوی محدود خود، به عنوان بخشی مهم از میراث فرهنگی ناملموس کره جنوبی بازتعریف شده است. این تغییر نگرش، بقای آن را در قالبی جدید تضمین می‌کند.

• نمایش‌های فرهنگی و گردشگری:
  •  عرضه سنت برای مصرف مدرن: مراسم شمن‌گرایانه، به ویژه آیین پرجاذبه گوت با موسیقی، رقص و لباس‌های رنگارنگ، به یک جاذبه فرهنگی برای گردشگران داخلی و خارجی تبدیل شده است.

در مناطقی مانند جزیره ججو، اجرای این مراسم به صورت نمایشی، فرصتی برای آشنایی با فرهنگ سنتی کره فراهم می‌کند و به حفظ این آیین‌ها، ولو در شکلی متفاوت، کمک می‌نماید. 

گردشگران با تماشای این مراسم، با جنبه‌های گوناگون فرهنگ و معنویت کره آشنا می‌شوند و تجربه‌ای منحصربه‌فرد را کسب می‌کنند. این تجربه، می‌تواند به افزایش آگاهی جهانی از فرهنگ کره و ترویج گردشگری فرهنگی کمک کند.

• حفاظت دولتی و شناسایی فرهنگی:
  • به رسمیت شناختن اهمیت سنت: دولت کره جنوبی اهمیت شمن‌گرایی را به عنوان بخشی از هویت ملی به رسمیت شناخته و اقداماتی برای حفظ و ترویج آن انجام داده است.
    برخی از شمن‌های برجسته به عنوان "گنجینه‌های زنده انسانی" معرفی شده‌اند و مراسم آیینی خاص، مانند یئونگدئنگ گوت (Yeongdeunggut) در ججو، در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو یا کره جنوبی ثبت شده و مورد حمایت قرار می‌گیرند. این اقدامات، نشان‌دهنده تعهد دولت کره جنوبی به حفظ میراث فرهنگی خود و حمایت از جوامع محلی است.

این اقدامات، به حفظ و ترویج شمن‌گرایی کمک می‌کنند و به نسل‌های آینده این امکان را می‌دهند که با این سنت کهن آشنا شوند. این امر، می‌تواند به تقویت هویت ملی و احساس تعلق به فرهنگ کره کمک کند.
احیای فرهنگی: تلاش برای بازگرداندن ارزش‌های سنتی: در دهه‌های اخیر، تلاش‌هایی برای احیای فرهنگی و بازگرداندن ارزش‌های سنتی کره صورت گرفته است. در این راستا، شمن‌گرایی به عنوان بخشی از هویت ملی و میراث فرهنگی مورد توجه قرار گرفته است.

برخی از سازمان‌های غیردولتی و نهاد‌های فرهنگی، به برگزاری کارگاه‌های آموزشی، جشنواره‌ها و نمایشگاه‌هایی برای معرفی شمن‌گرایی به مردم و ترویج آن کمک می‌کنند.

این تلاش‌ها، با هدف افزایش آگاهی مردم از شمن‌گرایی و ارزش‌های آن، و نیز ایجاد فضایی برای گفتگو و تبادل نظر در مورد آینده این سنت صورت می‌گیرد.

شمن‌گرایی در جزیره ججو

جزیره ججو، نمونه‌ای گویا از تداوم شمن‌گرایی در کره جنوبی مدرن است. این جزیره، با فرهنگ غنی و سنتی خود، پناهگاهی برای شمن‌ها و آیین‌های شمن‌گرایانه است.

در ججو، شمن‌ها نقش مهمی در زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم ایفا می‌کنند و مراسم آیینی گوناگونی را برای حل مشکلات، طلب برکت و حفظ تعادل در جهان برگزار می‌کنند.
مردم ججو، به شمن‌ها اعتماد دارند و آنها را به عنوان بخشی از هویت فرهنگی خود می‌دانند. در این جزیره، حتی در دوران مدرن نیز بسیاری از خانواده‌ها قبل از انجام کار‌های مهمی مانند ازدواج، ساخت خانه یا آغاز کسب و کار، با شمن‌ها مشورت می‌کنند و از آنها راهنمایی می‌خواهند.
آیین یئونگدئنگ گوت (Yeongdeunggut)، یکی از مهم‌ترین مراسم شمن‌گرایانه در ججو است که برای خوشامدگویی به الهه باد و دریا برگزار می‌شود. این مراسم، نقش مهمی در زندگی اقتصادی و اجتماعی مردم ججو دارد و به حفظ تعادل بین انسان و طبیعت کمک می‌کند.

دولت کره جنوبی، اهمیت شمن‌گرایی در ججو را به رسمیت شناخته و اقداماتی برای حفظ و ترویج آن انجام داده است. آیین یئونگدئنگ گوت، در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو ثبت شده و مورد حمایت قرار می‌گیرد.

شمن‌گرایی در کره جنوبی مدرن، تصویری پیچیده از تقابل سنت و تجدد، و مقاومت و سازگاری را به نمایش می‌گذارد و اگرچه از نفوذ و کارکرد اجتماعی پیشین آن کاسته شده و با چالش‌های جدی روبروست، اما این سنت ریشه‌دار از میان نرفته است.

شمن‌گرایی کره‌ای، از طریق تداوم در مناطق روستایی و میان نسل‌های سالمند، انعطاف‌پذیری چشمگیر در تلفیق با سایر ادیان و سنت‌های فکری، بازتعریف خود به عنوان یک میراث فرهنگی ارزشمند و جاذبه گردشگری، و تلاش برای احیای فرهنگی و بازگرداندن ارزش‌های سنتی، راهی برای بقا در قرن بیست و یکم یافته است.

بررسی وضعیت کنونی شمن‌گرایی در کره جنوبی، نه تنها به درک بهتر فرهنگ و جامعه کره کمک می‌کند، بلکه تصویری از چالش‌های پیش روی سنت‌های بومی در دنیای مدرن و راهکار‌های انطباق و بقای آنها ارائه می‌دهد. این بررسی، می‌تواند الهام‌بخش تلاش‌هایی برای حفظ و ترویج سنت‌های بومی در سایر نقاط جهان نیز باشد.