رشد فناوری در خدمت بازار غیرقانونی کتاب الکترونیک

به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، علی محمدپور؛ دبیر انجمن ناشران دیجیتال در یادداشتی  نوشت: سال 1403 برای فعالیت‌های قانونی نشر الکترونیکی کتاب سال خوبی نبود. بیش از 10 سال از فعالیت‌های قانونی نشر الکترونیکی کتاب در ایران می‌گذرد؛ سال‌هایی که با تلاش جوانان متخصص کشور، به سرویس‌های خوب و با کیفیتی تبدیل شده‌اند که می‌توانند کتاب را به‌صورت قانونی و در قالب‌های الکترونیک در اختیار مخاطبان قرار دهند. ولی این بازار با چالش‌های زیادی روبروست و چالش‌های جدیدی هم به‌سوی آن می‌آید.

 فناوری، به‌ویژه هوش مصنوعی، به سرعت در حال رشد است و دنیای جدیدی را به روی انسان گشوده است. شبکه‌های اجتماعی به قدری رشد کرده‌اند که در زندگی روزمره مردم حضور پررنگی دارند؛ به‌طوری که 80 درصد ایرانیان برای دسترسی به این پلتفرم‌های فیلترشده از فیلترشکن استفاده می‌کنند.

 در دهه گذشته، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به‌عنوان نهاد مسئول، حضور مؤثری در حوزه نشر الکترونیکی نداشته است. اسناد و گزارش‌های این وزارتخانه هیچ اطلاعاتی درباره وضعیت نشر الکترونیکی کتاب در ایران ارائه نمی‌دهند؛ از جمله تعداد کتاب‌های الکترونیکی و صوتی موجود، مرجع قانونی آن‌ها یا خدمات قانونی مربوط به این کتاب‌ها.

کتاب‌های الکترونیکی در ایران هنوز شناسه رسمی ندارند و شابک الکترونیکی به آن‌ها تعلق نمی‌گیرد. همچنین، اعلام وصول برای این کتاب‌ها انجام نمی‌شود؛ که این موضوع شناسایی آثار منتشرشده به‌صورت الکترونیکی را دشوار می‌کند.

 دولت هیچ حمایت یا یارانه‌ای برای کتاب‌های الکترونیکی در نظر نگرفته و اقدامی برای فرهنگ‌سازی مصرف آن‌ها انجام نداده است. مهم‌تر از همه، هیچ راهکاری برای حفاظت حقوقی از این کتاب‌ها در فضای مجازی پیشنهاد نشده و اقدامی در این زمینه صورت نگرفته است.

در حال حاضر، حدود 12 میلیون ایرانی کتاب الکترونیکی مصرف می‌کنند؛ اما تنها 30 درصد از آن‌ها به‌صورت قانونی عمل می‌کنند و بقیه به‌صورت غیرقانونی از این کتاب‌ها استفاده می‌کنند.

واقعیت میدانی این است که مصرف غیرقانونی کتاب رو به رشد است. تا جایی که مرجعیت کتاب الکترونیک هم به‌سوی بازارهای غیرقانونی همچون تلگرام رفته و هم مخاطب و هم کتاب در این پلتفرم متمرکز شده است. تصمیم‌های دیرهنگام و عدم برنامه‌ریزی در دستگاه‌های مسئول از عوامل اصلی این مرجعیت زدایی از پلتفرم‌های داخلی و تمرکز کتاب در پلتفرم‌های خارجی است.

چالش‌های آینده

این وضعیت می‌تواند چالش‌های بزرگی در آینده ایجاد کند:

• آسیب بیشتر به فروش کتاب و تضعیف زنجیره نشر:
  با کاهش فروش قانونی، ناشران، کتابفروشان، پلتفرم‌ها، نویسندگان و مترجمان از نظر مالی آسیب می‌بینند. این موضوع ممکن است منجر به کاهش تولید کتاب‌های جدید و حتی تعطیلی برخی ناشران شود.

• انتشار گسترده کتاب‌های غیرمجاز با کمک هوش مصنوعی:
  هوش مصنوعی می‌تواند برای تولید یا ترجمه غیرمجاز کتاب‌ها استفاده شود، مانند ترجمه خودکار کتاب‌های خارجی بدون اجازه ناشر. این امر بازار را با محتوای بی‌کیفیت پر می‌کند و حقوق مالکیت فکری را نقض می‌کند.

• عدم امکان پایش اطلاعات مصرف کاربران:
  در بازار قانونی، پلتفرم‌ها می‌توانند داده‌های مصرف را تحلیل کنند، اما در بازار قاچاق، این داده‌ها در دسترس نیست. این موضوع برنامه‌ریزی ناشران برای انتشار کتاب‌های آینده را دشوار می‌کند.

• مرجعیت‌بخشی به پلتفرم‌های خارجی:
  بسیاری از منابع قاچاق در سرورهای خارجی میزبانی می‌شوند، که خارج از کنترل هستند. این امر باعث می‌شود پلتفرم‌های خارجی، مانند تلگرام، بر بازار کتاب ایران تأثیر بگذارند.

• تضعیف فعالیت‌های قانونی در کشور:
  رشد بازار قاچاق، فعالیت‌های قانونی را تضعیف می‌کند و ممکن است منجر به کاهش تعداد ناشران و کتابفروشان قانونی شود، که در نهایت به اقتصاد فرهنگی کشور آسیب می‌رساند.

تمام اینها منجر به کاهش فروش و کاهش فعالیت ناشران و کتابفروشان حرفه ای می‌شود و می‌تواند به مرگ فعالیت های مرتبط با کتاب بینجامد.

دولت غایب نشر الکترونیکی کتاب

دولت در سه حوزه می‌تواند نقش آفرینی خود در حوزه نشر الکترونیکی کتاب را داشته باشد

1. قانونی و حقوقی: ایجاد زیر ساخت‌های قانونی فعالیت که بسیار متزلزل است. هنوز کتاب الکترونیکی قابل شناسایی نیست و در نتیجه حمایت قانونی هم از آن به سختی اتفاق می افتد. قوانین مربوط به حقوق مالکیت فکری مصوب سال 1348 است که نمی‌تواند حمایت چندانی از نشر الکترونیکی کتاب داشته باشد.
    
2. فرهنگ سازی: دولت وظیفه دارد عادت مصرف مخاطبان را به سمت فعالیتهای قانونی و رسمی سوق دهد. ولی امارها نشان میدهد که عادت مصرف مخاطبان به سمت مصرف غیر قانونی و غیر رسمی رفته است که هیچ نظارتی به آن نیست. طبیعتاً در این بازار غیر قانونی حقوق ناشران و مولفان نقض می‌شود.
   
   3 ـ حمایت: نشر کتاب جز حوزه‌هایی است که توسط دولت‌ها حمایت می‌شود. دولت ما هم یارانه و حمایت‌هایی را برای نشر کتاب در نظر می‌گیرد. اما این حمایت‌ها شامل نشر الکترونیکی کتاب نمی‌شود. تا جایی که این گروه از ناشران از حضور مناسب در نمایشگاه کتاب تهران هم بی‌بهره هستند.

پیش‌بینی وضعیت نشر الکترونیکی در 5 سال آینده

با توجه به وضعیت کنونی و رشد سریع فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی، می‌توان پیش‌بینی کرد که نشر الکترونیکی در ایران طی 5 سال آینده با تغییرات و چالش‌های زیر مواجه شود:

• گسترش بازار غیرقانونی:
  نبود قانون کپی‌رایت مؤثر و قابلیت‌های هوش مصنوعی در ترجمه سریع، تبدیل کتاب به نسخه صوتی، و انتشار آن، باعث رشد بیشتر بازار غیرقانونی خواهد شد. این امر رقابت را برای ناشران قانونی دشوارتر می‌کند و دسترسی به کتاب‌های رایگان و غیرمجاز را افزایش می‌دهد.

• کاهش درآمد ناشران و نویسندگان:
  با افزایش عرضه کتاب‌های غیرقانونی، درآمد ناشران و نویسندگان کاهش می‌یابد. این موضوع می‌تواند انگیزه تولید آثار جدید را کم کرده و حتی به تعطیلی برخی ناشران قانونی منجر شود.

• افزایش وابستگی به پلتفرم‌های خارجی:
  بسیاری از منابع غیرقانونی در پلتفرم‌های خارجی مانند تلگرام منتشر می‌شوند. این روند در 5 سال آینده تشدید خواهد شد و کنترل دولت بر محتوای فرهنگی کاهش می‌یابد.

• عدم توسعه زیرساخت‌های قانونی:
  اگر دولت اقدامات لازم برای اصلاح قوانین حقوق مالکیت فکری و حمایت از نشر الکترونیکی را انجام ندهد، ضعف زیرساخت‌های قانونی ادامه خواهد یافت و مشکلات موجود تشدید می‌شود.

مشکلات بزرگ‌تر و چالش‌های جدید

در 5 سال آینده، برخی مشکلات کنونی بزرگ‌تر شده و چالش‌های جدیدی نیز پدیدار خواهند شد:

1 ـ تولید محتوای جعلی و بی‌کیفیت:

هوش مصنوعی می‌تواند به تولید کتاب‌های جعلی یا ترجمه‌های بی‌کیفیت منجر شود. این محتوا بازار را پر کرده و اعتماد مخاطبان به منابع قانونی را کاهش می‌دهد.

2 ـ نقض گسترده‌تر حقوق مالکیت فکری:

با توانایی هوش مصنوعی در تولید و توزیع سریع محتوا (مانند کتاب‌های صوتی یا ترجمه‌شده)، نقض حقوق نویسندگان و ناشران به شکل گسترده‌تری رخ خواهد داد. این موضوع انگیزه خلق آثار جدید را کم می‌کند.

3 ـ کاهش کنترل دولت بر محتوای فرهنگی:

تسلط پلتفرم‌های خارجی بر توزیع کتاب‌های الکترونیکی، توانایی دولت برای نظارت بر محتوای فرهنگی را کاهش می‌دهد و ممکن است به انتشار محتوای نامناسب یا مغایر با سیاست‌های فرهنگی منجر شود.

4 ـ چالش‌های امنیتی و حریم خصوصی:

استفاده گسترده از پلتفرم‌های خارجی غیرقانونی می‌تواند مشکلات امنیتی و نقض حریم خصوصی کاربران را به دنبال داشته باشد، زیرا این پلتفرم‌ها اغلب از داده‌های کاربران محافظت نمی‌کنند.

5 ـ کاهش انگیزه فعالیت‌های قانونی:
رقابت سخت با بازار غیرقانونی، پلتفرم‌های قانونی را تضعیف می‌کند و ممکن است بسیاری از ناشران و کتاب‌فروشان قانونی فعالیت خود را متوقف کنند.

نشر الکترونیکی کتاب در ایران با حدود 100 شرکت فعال در قالب پلتفرم و ناشر صوتی، بیش از 120 هزار عنوان کتاب منتشر شده، با مخاطب حدود سه و نیم میلیون در ماه حدود 5 درصد گردش مالی بخش عمومی کتاب در ایران را در اختیار دارد.

حوزه هایی مثل آموزش، کودک و دانشگاهی هنوز در حوزه نشر الکترونیک توسعه‌ای نداشت است. حدود 40 درصد بازار شامل کتاب‌های صوتی و 60 درصد شامل کتاب‌های الکترونیک است.