گونه‌شناسی مطالعات قرآنی شیعه در غرب

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، نشست‌ علمی «گونه‌شناسی مطالعات قرآنی شیعه در غرب» به همت مؤسسه آموزش عالی حوزوی علامه مجلسی(ره) و مدرسه علمیه تخصصی مجتهده امین(ره) وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان به صورت برخط برگزار شد.

حجت‌الاسلام سیدحامد علیزاده موسوی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در آغاز این نشست در خصوص مطالعات قرآنی و مطالعات شیعی اظهار کرد: مطالعات قرآنی یا «Quranic studies» و مطالعات شیعی یا «Shia Studies» هردو از سوی خاورشناسان و قرآن‌پژوهان مورد بررسی قرار گرفته است. در غرب و در مطالعات بین‌المللی که آنجا انجام می‌گیرد، بحث مطالعات قرآنی یکی از موضوعات اصلی به‌شمار می‌رود. از آنجا که قرآن، اصلی‌ترین منبع اسلام است؛ پس یکی از محورهای اصلی مطالعات قرآنی در غرب محسوب می‌شود. سابقه مباحث قرآن‌پژوهی در فضای دانشگاهی غرب به حدود سه قرن پیش یعنی قرن نوزدهم بازمی‌گردد و از آن زمان آثار متعددی در این حوزه به وجود می‌آید.

وی با اشاره به مطالعات شیعه ادامه داد: مطالعات شیعه به موضوعات گوناگونی از جمله تاریخ شیعه، کلام، اعتقادات، حدیث و روایات شیعه می‌پردازد. گاهی اوقات نیز قرآن را از دیدگاه شیعه بررسی می‌کند. میان مطالعات قرآنی و مطالعات شیعی وجه اشتراکی وجود دارد که برای پیدا کردن آن می‌بایست در وهله اول منابع گوناگون شامل کتابشناسی‌ها یا فهرست‌های برخط را مورد بررسی قرار دهیم.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی گفت: کتابشناسی مطالعات قرآنی به زبان‌های اروپایی یکی از این منابع است. مجموعه کمبریج در حوزه مطالعات قرآنی و مجلات تخصصی همچون مجله «Journal of Qur'anic Studies» که از سوی انتشارات دانشگاه ادینبورگ به چاپ می‌رسد نیز مورد توجه است. مقالات این مجله به دو زبان انگلیسی و عربی منتشر می‌شود.

وی تصریح کرد: مجله «Shii Studies Review» نیز مروری بر مطالعات شیعه دارد. با مراجعه به مجله انجمن مطالعات بین‌المللی قرآن هم اطلاعات مفیدی می‌توان به دست آورد. مجله مطالعات قرآن و حدیث «البیان» نیز نمونه دیگری است. از سوی دیگر، دایرة‌المعارف‌ها و دانشنامه‌ها، اطلاعات خوبی در زمینه شناخت مطالعات قرآنی شیعه ارائه می‌دهند.

حجت‌الاسلام علیزاده موسوی با بیان اهمیت دایرة‌المعارف‌ها یادآور شد: از جمله آثار مرجع در هر دانشی، دایرة‌المعارف‌های نگاشته شده در آن حوزه است. در زمینه مطالعات اسلام، قرآن و شیعه نیز دایرة‌المعارف‌هایی از سوی جامعه آکادمیک بین‌الملل نگاشته شده که مهمترین و معروف‌ترین آن‌ها، دایرة‌المعارف قرآن «لایدن» است.

وی افزود: «Book Series» یا مجموعه کتاب‌ها که به صورت سلسله‌وار به مباحث قرآنی و شیعی می‌پردازند نیز حائز اهمیت‌اند. مجموعه مطالعات قرآنی آکسفورد از همین جمله است. از پروژه‌ها و مراکز پژوهشی، رساله‌ها، پایان‌نامه‌ها، تک‌نگاشت‌ها، مجموعه مقالات و... نیز می‌توان استفاده کرد که البته‌ بسیار تفصیلی‌اند.

محورهای متعدد غرب در بررسی مطالعات قرآنی از ديدگاه شیعه

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی توضیح داد: غربی‌ها هنگام بررسی مطالعات قرآنی از ديدگاه شیعه، محورهای متعددی را مورد توجه قرار می‌دهند. اولین محور، جایگاه قرآن نزد شیعه است که رابطه قرآن و اهل بیت(ع) را در برمی‌گیرد. این محور مورد توجه خاورشناسان و قرآن‌پژوهان غربی قرار گرفته است. برخی از خاورشناسان، ارتباط میان آموزه امامت و قرآن را به ترازو تشبیه کرده‌اند و یک رابطه معکوس برای آن قائلند.

وی تأکید کرد: کم‌توجهی شیعیان به قرآن در مقایسه با اهل سنت، مقایسه جایگاه امامان شیعه با جایگاه پیامبر گرامی اسلام(ص)، توجه به ظاهر و باطن قرآن، مستند ساختن نام جانشینان پیامبر(ص) و حاکمان جامعه اسلامی و منحصر دانستن آن‌ها به امامان شیعه در قرآن نیز از سوی قرآن‌پژوهان مورد بررسی قرار گرفته است.

حجت‌الاسلام عليزاده موسوی ادامه داد: موضوعات کلامی همچون مخلوق بودن یا نبودن قرآن هم از جمله مباحثی است که در پژوهش‌های خاورشناسان به آن پرداخته می‌شود. آن‌ها نظریه نامخلوق بودن قرآن را در تقابل شدید با آموزه امامت دانسته‌اند.

وی ضمن بیان دومین محور غربی‌ها در بررسی مطالعات قرآنی از ديدگاه شیعه گفت: دومین محور، بحث تفاسیر و مفسران شیعه است. یکی از موضوعاتی که مستشرقان، خاورشناسان و قرآن‌پژوهان غربی نسبت به آن توجه ویژه‌ای نشان داده‌اند؛ بررسی تفاسیری است که از سوی شیعه نسبت به قرآن نوشته شده است. بر همین اساس، روش‌شناسی شیعه در تفسیر نیز مورد بررسی آن‌ها قرار گرفته است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تشریح کرد: محور سوم، مباحث علوم قرآنی را دربرمی‌گیرد. بحث تحریف، مهم‌ترین مسئله در مطالعات قرآنی از ديدگاه شیعه به‌شمار می‌رود و بیش از سایر مسائل مورد توجه قرار گرفته است. مستشرقان با روش تاریخی و پدیدارشناسانه به مطالعه بحث تحریف قرآن پرداخته‌اند.

وی افزود: خاورشناسان، تحریف را به عنوان یک انگاره و پدیده در نظر می‌گیرند و در تلاشند تا تاریخ این انگاره و تحولات و تفکرات آن را بیان کنند. بر همین اساس، دوره‌های گوناگون‌ تاریخی مورد کنکاش قرار می‌گیرد. دوره عثمان، شاخص‌ترین دوره تاریخی از نگاه خاورشناسان است.

حجت‌الاسلام علیزاده موسوی تبيين کرد: قرائت‌های شیعی نسبت به قرآن، مبحث دیگریست که برای مستشرقان جالب توجه بوده است. مبحث قرائت‌های شیعی با مباحث تحریف مقداری با هم درآمیخته شده است. توجه به مصحف حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(س) نیز از نگاه مستشرقان دور نمانده است.

وی با اشاره به سایر محورها یادآور شد: محور چهارم، معارف و آموزه‌های شیعه در قرآن را دربرمی‌گیرد. محور پنجم، قرآن و جغرافیای تشیع است. گاهی اوقات به قرآن از منظرهای جغرافیایی گوناگون همچون ایران معاصر، عراق، یمن و... پرداخته می‌شود و نگاه شیعیان یک منطقه به قرآن مورد بررسی قرار می‌گیرد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ادامه داد: قرآن و فرق شیعه، موضوع محور ششم است. برای مثال نگاه زیدیه و اسماعیلیه به شیعه از سوی مستشرقان مورد توجه قرار گرفته است. محور هفتم، قرآن و متفکران و نواندیشان شیعه را دربرمی‌گیرد. پس از شناخت محورها می‌توانیم وارد جریان‌شناسی و نقد شویم.