تلاشی برای دوست جلوه دادن روسیه!

کشمکش‌های روسیه و انگلیس در ایران یکی از مهم‌ترین موضوعات در اواخر قاجار و اوایل پهلوی است. اسناد سفارت انگلیس در این زمینه یکی از بهترین منابع برای فهم عمیق‌تر و دقیق‌تر این اقدامات است.

به طور نمونه بخشی از این اسناد فعالیت‌‎های تبلیغی روس‌ها علیه انگلیسی‌ها را اینگونه گزارش کرده است: تغييرات جالب در اهداف و روش‌هاي تبليغاتي به‌طور واضح و روشن در طول سال مورد توجه قرار گرفت. کمونيست‌‌‌ها از شعار قديمي خود، ايجاد نارضايتي داخلي، دست کشيدند، هرگونه تلاشي براي جلوه دادن روسيه به‌عنوان يک دوست و حامي مردم و رژيم ايران انجام شد و هيچ فرصتي براي تبليغ در اين مورد که بريتانياي کبير دشمن اصلي مردم ايران است، از دست داده‌ نمي‌شد.

بخش دیگر این اسناد نشان از آشفتگی رضا خان در برخورد با روس‌ها دارد: رضا شاه شخصاً نسبت به اينکه خصومت و دشمنی از شوروی وجود نداشته باشد، نگران و آشفته بود. وی با ارتقای سفارت روس‌ها به سفارت کبری موافق بود و از هيچ تلاشی جهت ترغيب مجلس برای تصويب توافق‌نامه‌های مربوط به شيلات و ماهيگيری، دريغ نمی‌کرد.

گزارش‌های نماینده سیاسی سفارت انگلیس در ایران نشان می‌دهد روسیه با استفاده از فضای مطبوعات دوئل تاریخی علیه رقیب خویش را پیش می‌برد. او در گزارشی می‌نویسد: حجم وسيعي از افتراها و توهين‌‌‌ها عليه هرکسي که از خود رفتاري متمايل به انگليس نشان مي‌داد روان مي‌شد. تا آنجا که چند نفر از سياستمداران معروف به‌عنوان نماينده‌ي بريتانيا يا افرادي که رشوه‌هاي بريتانيا را قبول مي‌کنند، معرفي شدند. طرفداران انگليس دائماً مورد هدفِ دفاتر تبليغاتي روسيه بودند. شک کمي وجود داشت که اين روش‌‌‌ها خطرناک است و اينکه نسبت به هرتلاش ديگري که ممکن بود با کشور ناسازگاري داشته باشد، موفق‌تر خواهد بود. آن‌ها توسط تبليغات اقتصادي شديد و همچنين با جايگزيني روزنامه‌ها، نرخ ارز آن جابه‌جايي و توسط هرگونه نفوذ و تبليغات رسانه‌اي با شکل‌هاي گوناگون تقويت شده بودند. چنين تبليغاتي از جانب روسيه مؤثر واقع شد.

این گزارش‌ها اشاره‌ای هم به اثرگذاری فضاسازی تبلیغاتی روس بر افکار عمومی مردم ایران بر ضد انگلستان داشته است. در قسمتی از این یادداشت‌ها چنین آمده است: روي ‌کارآمدن امپراتوري بريتانيا به‌عنوان يک ماشين قدرتمند عظيم‌الجثه، نفرت به آن‌ها را القا کرده و نيز باعث احياي ترس شد. با ساخت يک ديو از امپراتوري بريتانيا، آن‌ها ايرانيان را ترسانده و ايشان از انجام هرگونه عملي برخلاف خواسته ما وحشت کرده و حاضر به انجام هر چيزي موافق طبع و ميل ما بودند.

این‌ها بخشی از گزارش سیاسی نماینده بریتانیا در ایران در سال 1926 است، که در جلد هفتم از مجموعه «یادداشت‌های سیاسی ایران» توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده است.

این مجموعه که شامل گزارشات سیاسی بین سال‌های 1302 تا 1305 را در بر می‌گیرد، برشی مهم از تاریخ ایران است که پهلوی جایگزین قاجار می‌گردد. در این مجموعه حوادث مهمی از جمله جمهوری رضاخانی، تغییر سلطنت از قاجار به پهلوی، چگونگی بر تخت نشستن رضاخان و گزارش‌های شخصی از او، ماجرای شیخ خزعل، تقابل سید حسن مدرس با رضا خان و بسیاری از حوادث دیگر را در بر می‌گیرد.

این یادداشت‌ها با ویرایش آر.ام. بارل و با ترجمه دکتر اسماعیل مقامی در شهریور ماه 1402 توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی در 1150 صفحه منتشر شده و در دسترس علاقمندان قرار دارد.