شماره جدید فصلنامه علمی پژوهشی «پژوهش نامه تاریخ اسلام» راهی بازار نشر شد

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، چهل و دومین فصلنامه علمی پژوهشی «پژوهش نامه تاریخ اسلام» صاحب امتیازی انجمن ایرانی تاریخ اسلام با مدیرمسئولی سیداحمدرضا خضری و سردبیری سیدعلیرضا واسعی منتشر شد.

این فصلنامه در 6 مقاله و 119 صفحه منتشر شده و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:

تغییرات مالکیت زمین در سواد (عراق) در دوره اولیه فتوحات مسلمانان

محمدتقی ایمان پور، علی نجف زاده

چکیده: سقوط ساسانیان ساختارهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه ایران را دگرگون کرد. تغییر مالکیت زمین یکی از نتایج این سقوط بود. با وجود اهمیت این موضوع تاکنون به تغییر مالکیت زمین پس از فتوحات مسلمانان در منطقه‌ سواد (عراق) کمتر پرداخته شده‌است. پرسش اصلی پژوهش این است که چه نوع زمین‌هایی در سواد وجود داشت و بعد از تسلط مسلمانان به‌ویژه در دوره سه خلیفه اول، مالکیت این زمین‌ها چه تغییراتی کرد؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که در سواد مالکیت¬ زمین‌ها به صورت خالصه، تیول، موقوفه، شخصی، بطایح و موات بود. پس از پیروزی مسلمانان، مالکیت زمین‌هایی که به صلح فتح شده بود تغییر نکرد اما مالکیت زمین‌های دیگر تغییر کرد و به صورت صوافی، وقف، اقطاع و اراضی خراجی درآمد. البته تصمیم هر یک از خلفا در این زمینه متفاوت بود.

رویکرد اقتصادی خواجه نظام الملک با تکیه بر سیرالملوک

نادر پروین، مسلم سلیمانی‌یان، فرهاد عمورضایی

چکیده: حمله ترکان سلجوقی بر جامعه و اقتصاد ایرانی تأثیر گذاشت و برای چند دهه موجب رکود فعالیت‌های اقتصادی آن جامعه شد. خواجه نظام الملک طوسی (485-408) از دیوانسالاران ایرانی دوره سلجوقی که تجربیات ارزنده‌ای از سنت‌های اقتصادی و دهقانی ایران زمین داشت، با نگارش کتاب سیرالملوک، رویکرد و کنشی فعال هم در حوزه نظر و هم درحوزه عمل، درباره مسائل و چالش‌های عصر خویش اتخاذ کرد. پرسش اصلی تحقیق این است که با توجه به کتاب سیرالملوک، مهمترین رویکردهای اقتصادی خواجه نظام الملک در ساختار دیوانی و نظامی سلجوقیان چه بوده‌است؟ دستاورد تحقیق حاکی از این است که نظارت بر دخل و خرج کشور و عملکرد مالی مقامات، صاحب منصبان دیوانی و مقطعان، ضرورت توجه به حقوق و معیشت رعیت و توده‌ها، جلوگیری از رشوه‌ستانی دربانان و قضات، ارتقاء معیشتی و ضرورت افزایش بودجه نظامیان، ضرورت اعمال مالیات بر سرزمین‌های مغلوب، حمایت از مالکیت دولتی و حکومتی به صورت گسترده و مالکیت خصوصی به صورت محدود و مشروط، مهمترین رویکردهای نظری و عملی خواجه نظام الملک در رابطه با ساختار اقتصادی حکومت سلجوقی بوده‌است.            

 نقش زنان کاتب بغداد در توسعه علوم و فرهنگ اسلامی در عصر چهارم خلافت عباسی (448-656)

علی اکبر عباسی، عباس فروغ آئین، اصغر فروغی ابری، مجتبی خلیفه 

چکیده: زنان کاتب در عصر عباسی در صحنه‌های گوناگون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مشارکت فعال داشتند. پژوهش حاضر با واکاوی زنان کاتب عراق و به ویژه بغداد در عصر چهارم خلافت عباسی (۴۴۸-۶۵۶)، به دنبال پاسخ به این سؤال است که آنها چه نقشی در تحولات فرهنگی و توسعه علوم و فرهنگ اسلامی داشتند؟ این پژوهش بر اساس روش تحقیق تاریخی مبتنی‌بر روش توصیفی و تحلیلی انجام شده‌است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهدکه زنان کاتب و خوشنویس در این دوره از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بودند. آنها در گسترش علوم و فرهنگ اسلامی به ویژه علوم دینی و نقلی مانند حدیث، وعظ، خطابه و فقه نقش بیشتری داشتند و بسیاری از علما و مشاهیر در محضر درس آنان حضور ¬یافتند. زنان کاتب اجازه نقل حدیث را برای شاگردان صادر می‌کردند، به طوری که تعدادی از شاگردانشان بعدها در زمره مدرسان نظامیه بغداد درآمدند. برخی از زنان در هنر خوشنویسی استاد بودند و شاگردان مشهوری در این زمینه تربیت کردند. آنها به سبب خط زیبایشان، اَمالی دانشمندان مختلف را برای دیگران می‌نوشتند و چه بسا از این راه امرار معاش می‌کردند. زنان کاتب و خوشنویس به دربار خلافت عباسی نیز نفوذ داشتند و نامه‌ها و توقیعات آنها را می‌نوشتند. آنها خوشنویسی را به درباریان آموزش می‌دادند. تعدادی از زنان کاتب، دیوان شاعران بزرگ را می‌نوشتند و یا خود شعر می‌سرودند و از این جهت به گسترش شعر و ادب عربی کمک می‌کردند. اهمیت و تقدس قرآن کریم، زنان کاتب را به استنساخ، تذهیب و تفسیر قرآن در سطح وسیع تشویق کرد. برخی از زنان کاتب شیعه نیز در این دوره در نشر و ترویج علوم شیعی نقش مؤثری داشتند.        

 جایگاه و کارکرد نهادهای آموزشی اتابکان فارس (حک. 543- 686)

محمد کشاورز (بیضایی) 

چکیده: حکومت محلی اتابکان فارس (سلغریان)، با وجود کوچکی قلمرو، از حیث آموزشی و فرهنگی، درخشان و پرتحرک بود. محققان غالباً به رویکردهای سیاسی و اقتصادی حاکمان این سلسله پرداخته و به کارکردهای مهم نهادهای آموزشی آن دوره چندان توجهی نکردهاند. این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی در صدد پاسخ به این سؤال است که جایگاه و کارکرد نهادهای آموزشی فارس در دوره اتابکان چگونه بوده‌است؟ یافتههای این پژوهش نشان میدهد که کارکردهای آموزشی، پرورشی، مشروعیتزا و وقفمحورانه نهادهای آموزشی اتابکان فارس، در توسعه و گسترش علوم عقلی و نقلی، درآمدزایی برای کادر آموزشی و شکوفایی فرهنگی و اجتماعی فارس در آن دوره تأثیرگذار بودهاست. امنیت و رفاه نسبی، سیاست حاکمان سلغری در برابر یورش مغولان، ساخت مراکز و نهادهای آموزشی مانند مدارس، رباطها، مساجد، دارالشفاها، خانقاهها و جذب دانشمندان و هنرمندان موجب شکوفایی فرهنگی فارس در دوره سلغریان شده‌است.          

 جایگاه زبان و ادب فارسی در ادبیات و تحولات تاریخی عثمانی در قرن نوزدهم

غلامعلی پاشازاده 

چکیده: با گسترش اصلاحات غرب¬گرایانه در عثمانیِ قرن سیزدهم/ نوزدهم، اصلاحات در ادبیات عثمانی نیز انجام شد. عثمانی‌ها برای اصلاح ادبیات عثمانی در صدد برآمدند تا مناسبات زبان و ادبیات عثمانی را با زبان و ادبیات فارسی متحول کنند. آنها از یک طرف مشکلات ادبیات عثمانی از نظر مغلق¬نویسی و ناکارآمدی آن برای ورود به عرصه‌های جدید مانند رمان، نمایش¬¬نامه و روزنامه‌نویسی را ناشی از سیطره زبان و ادب فارسی بر آن می‌دانستند و خواهان پالایش زبان ترکی عثمانی از واژه‌های فارسی شدند؛ از طرف دیگر بر ضرورت بهره‌مندی از گنجینه‌های ادبیات فارسی در عصر اصلاحات آگاه بودند. دلایل و نتایج این رویکرد دوگانه مسئله‌ای است که در پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی و با استفاده از متون عثمانی در قرن نوزدهم مورد توجه قرار گرفته است تا به این سؤال پاسخ دهد که این رویکرد دوگانه چرا شکل گرفت و چه نتایجی به بار آورد؟ یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که با وجود نگاهِ منفی به زبان و ادبیات فارسی در قرن نوزدهم در میان اندیشمندان و به تأسی از آنان در جامعه عثمانی، تلاش‌ها برای زدودن آثار زبان و ادبیات فارسی از زبان و ادبیات عثمانی به خاطر پیوستگی‌های تاریخی و زبانی راه به جایی نبرد و به ناچار یادگیری زبان و ادبیات فارسی و استفاده از پتانسیل‌های آن از ضرورت‌های دوره اصلاحات قلمداد شد.

 اخبار ابوصالح باذام درباره فضایل خراسان

محمّدرضا ابوئی مهریزی 

چکیده: ابوصالح باذام ایرانی‌الاصل و از تابعینِ محدّث و مفسّر است. وی مولای امّ هانی دختر ابوطالب بود. او احادیث بسیاری از صحابه نقل کرده‌است. علما و محدّثان دیدگاه‌های متعارضی درباره صحّت یا ضعف احادیث او  ابراز کرده‌اند. بخشی از احادیث او درباره فضایل خراسان است. پرسش اصلی مقاله این است که بررسی این احادیث چه نقشی در جرح و تعدیل شخصیت حدیثی وی دارد؟ این نوشتار با رویکرد تاریخی و به روش توصیفی-تحلیلی، پس از بیان زندگی ابوصالح باذام، مولای امّ هانی و مناسبات او با بنی‌هاشم تلاش کرد تا چگونگی بازتاب احادیث او درباره اخبار خراسان در متون تاریخی را بررسی کند. یافته‌های این پژوهش دیدگاه بسیاری از محدّثان، تراجم‌نگاران و طبقات‌نگاران درباره ضعف احادیث باذام و نگاه احتیاط‌آمیز نسبت به برخی منقولات او از جمله اخبار فضایل خراسان را تأیید می‌کند.

علاقه مندان جهت کسب اطلاعات بیشتر درباره فصلنامه علمی پژوهشی«پژوهش نامه تاریخ اسلام» می توانند به نشانی  خیابان استاد مطهری، نبش شهید دکتر مفتح، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، ‌انجمن ایرانی تاریخ اسلام  با شماره تلفن:  ۰۹۳۹۲۳۲۲۸۴۴ یا به نشانی اینترنتی این فصلنامه به آدرس http://journal.isihistory.ir/ مراجعه کنند یا تماس بگیرند.