ضرورت توجه به بُعد مادی و معنوی حجاب و عفاف در صدا و سیما

به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، مقوله حجاب مانند هر مقوله فرهنگی دیگر دارای دو بعد مادی و معنوی است؛ بعد مادی آن حفظ پوشش و بعد معنوی آن رعایت عفت و حیا در ارتباط با نامحرم است. متأسفانه در برنامه‌های سیما غالباً بعد مادی حجاب لحاظ شده و از بعد معنوی آن در منش، رفتار، گفتار و ارتباطات غیر کلامی و... غفلت می‌شود.

ضرورت برنامه محوری صدا و سیما در موضوع حجاب و عفاف

نتایج تحقیقات متعدد نشان داده است که ضعف برنامه‌ریزی و عدم اهتمام جدی به ترویج پوشش اسلامی از اشکالات مهم و عمده صدا و سیما در زمینه ترویج فرهنگ عفاف و پوشش اسلامی است. با وجود این که حجاب و پوشش اسلامی درخصوص مجریان برنامه‌های تلویزیونی یا بازیگران مجموعه‌های نمایشی رعایت می‌شود ولی آنچه از مروری اجمالی برنامه‌های شبکه‌های مختلف تلویزیونی به دست می‌آید این است که تاکنون اقدام ویژه برجسته و مشخصی که نشان از برنامه‌ریزی خاص و گسترده جهت ترویج فرهنگ حجاب و عفاف باشد، صورت نگرفته و از قابلیت‌ها و پتانسیل‌های بالای تلویزیون در جهت فرهنگ‌سازی درباره حجاب، عفاف و لوازم آن استفاده لازم نشده است.

برخی از وظایف قانونی سازمان صدا و سیما در قبال عفاف و حجاب

قانون راهکارهای اجرایی گسترش فرهنگ عفاف و حجاب در 13 دی 1384 به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید. بخشی از وظایف تخصصی سازمان صدا و سیما در این قانون به شرح ذیل است: 
اهتمام ویژه در خصوص معرفی و ترویج فرهنگ عفاف به منظور نهادینه سازی و جذاب نمودن آن، تبیین نقش حجاب و عفاف در افزایش سلامت جامعه و بهره‌وری آن از طریق تولید برنامه‌های مختلف، سفارش ساخت و تولید آثار برجسته و تاثیر گذار در موضوع حجاب و افزایش سطح آگاهی خانواده‌ها از طریق رسانه ملی در مورد اهمیت فرهنگی عفاف و حجاب.

الگوهای مناسب برای ترویج ترویح عفاف و حجاب

رابطه معنا داری بین محبوبیت نقش و عفاف در شخصیت‌های زن فیلم‌های پربیننده تلویزیون وجود دارد، از این رو می‌توان از ظرفیت شخصیت‌ها و ستاره‌های محبوب فیلم‌ها در شکل دهی به نگرش و رفتار مخاطبان با ارائه الگوهای مناسب در زمینه ترویج و تبلیغ عفاف به عنوان یکی از منابع اصلی جامعه پذیری عفاف به بهترین نحو ممکن استفاده کرد.

این در حالی‌ست که در بسیاری از فیلم‌ها و سریال‌های داخلی تصویر مناسبی از وضعیت عفاف در شخصیت‌هایی که می توانند به عنوان الگو انتخاب شوند - یعنی کسانی که دارای محبوبیت نقش هستند - دیده نمی‌شود. به طورکلی عملکرد فیلم‌های پربیننده تلویزیون در تبلیغ و ترویج فرهنگ عفاف از طریق ارائه الگوها و اسوه‌های حسنه، مطلوب نبوده است. البته در این راستا حضور زنان محجبه در برنامه‌هایی که به ظاهر ارتباط مستقیمی با حجاب ندارند اما فعالیت‌ها و موفقیت‌های یک زن مسلمان باحجاب را به نمایش می‌گذارند، می‌توانند در اقناع افکار عمومی نسبت به آن مؤثرتر باشند.

رعایت چارچوب معنوی حجاب برتر در تلویزیون

چادر به عنوان حجاب برتر مورد نظر اسلام، در حوزه‌ پوشش زنان یک پدیده‌ فرهنگی محسوب می‌شود و نشانه‌ای از تعهد و تقید فرد به موازین شرعی قلمداد می‌شود. بنابراین انتظار می‌رود شاخص‌های عفاف که در زنان محجبه سریال‌های تلویزیونی ایرانی بازنمایی می‌شود، به نحو شایسته‌ای رعایت شود اما متأسفانه در سال‌های پس از انقلاب اسلامی، زنان چادری نمایش داده شده در سریال‌های تلویزیونی، به رغم انتخاب حجاب برتر به عنوان پوشش بیرونی که خود معرف سطحی از تعهد و تقید به مبانی دینی و اصول شرعی است، معیارهای عفاف اسلامی را در تعامل با افراد نامحرم رعایت نکرده‌اند و نحوه‌ ارتباط، نگاه وگفت وگوی آنان با نامحرم و نیز زینت، مو و اندام آشکار آنها در برابر نامحرم، تفاوت معناداری با دارندگان سایر پوشش‌ها ندارد.

عملکرد کلی صدا و سیما در حوزه حجاب و عفاف

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، حضور زنان در اجتماعات را با حفظ کرامت انسانی و رعایت مسئله پوشش و حجاب به شکل رضایت بخش و قابل قبولی شاهدیم. همچنین در غالب تولیدات تلویزیونی نیز پوشش اسلامی و حفظ حریم روابط زن و مرد توسط افراد حاضر در سیما اعم از مجریان خبر، مجریان مجموعه‌های ترکیبی برنامه کودک و نوجوان و بازیگران مجموعه‌های تلویزیونی به شایستگی رعایت می‌شود. اما با این وجود نقدهایی در این زمینه نیز مطرح هست که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

برخی تولیدات تلویزیونی با محور حجاب

با وجودی که در موضوع حجاب و عفاف، از دید منتقدان صدا و سیما نقدهای جدی در زمینه برنامه‌ریزی و اولویت حجاب بر رسانه ملی وارد است، اما با این وجود تا کنون تلویزیون در برخی موارد انگشت شمار به طور اخص برنامه‌هایی را در مورد حجاب روی آنتن برده است.

از مشهورترین این برنامه‌ها، «از لاک جیغ تا خدا» بود. این برنامه به شرح حال افرادی می‌پرداخت که در پی یک تحول درونی به ایمان و عمدتاً حجاب روی آورده‌اند. اگرچه این برنامه مخاطبان و علاقه‌مندان خود را تا مدتی جلب کرد اما انتقادات زیادی را نیز نسبت به شیوه‌های تبلیغی‌اش برانگیخت.

برنامه دیگری که با موضوع حجاب و عفاف روی آنتن رفت، «چراغ» نام داشت که در آن مجری با زنانی که طرح‌های موفقی در رابطه با تبلیغ حجاب در جامعه پیاده کرده و پیش برده‌اند به گفت‌وگو می‌نشست.

برخی نقدهای وارد به صدا و سیما از منظر منتقدان در موضوع حجاب و عفاف 

نقش‌های اصلی در برنامه‌های نمایشی (فیلم‌ها و سریال‌ها)، غالباً از حجاب و پوشش اسلامی مناسبی برخوردارند اما مسئله حیا و عفت که مهم‌ترین رکن حجاب محسوب می‌شود با مصادیقی همچون نگاه‌های معنادار و عاشقانه، گفت‌وگوهای به شدت محرک، آرایش‌های غلیظ و... در برخی از این برنامه‌ها نقض می‌شود.

از یک سو تحقیر ضمنی شأن زنان محجبه و از سوی دیگر مترقی نشان دادن افرادی با پوشش نامناسب (نمایش حجاب به عنوان امر سنتی) از دیگر موارد مشاهده شده در این آثار است. برای نمونه به کارگیری پوشش چادر برای نقش‌های منفی و مشاغل سطح پایین جامعه مانند مستخدمه، کلفت و... که در تعداد قابل ملاحظه‌ای از تولیدات تلویزیونی اثری منفی و مخرب به نسبت در ناخودآگاه ذهن مخاطب ایجاد می‌کند. 

پوشش چادر عمدتا برای زنان فقیر، بی سواد، مستخدمه، سالخورده، زنان درمانده و مفلوک مانند زنان بیوه، همسر مردان معتاد نشان داده شده یا از آن به عنوان پوششی برای حضور در قبرستان، مجالس عزا یا زندان و غیره استفاده شده است.

چگونگی توفیق صدا و سیما در موضوع حجاب و عفاف

در آخر اینکه امروزه در موضوع خروجی حجاب و عفاف از آنتن رسانه ملی تقریباً غالب صاحب‌نظران و کارشناسان این حوزه اتفاق نظر دارند که ترویج حجاب علاوه بر رعایت پوشش ظاهری مستلزم نمایش آثار آن در سلوک و منش بازیگران نقش‌های زن و مرد نامحرم در ارتباط با یکدیگر است. در واقع رعایت وقار و متانت در تعامل با نامحرمان به منزل روح و پوشش بوده و چنانچه کنترلی در رفتار بازیگران زن و مرد نسبت به هم به وجود نیاید پوشش به تصویر کشیده کالبد بی‌روحی خواهد بود که هیچگاه تأثیر عمیقی در مخاطب نخواهد گذاشت.

به بیان دیگر مقوله حجاب مانند هر مقوله فرهنگی دیگر دارای دو بعد مادی و معنوی است؛ بعد مادی آن حفظ پوشش و بعد معنوی آن رعایت عفت و حیا در ارتباط با نامحرم است. متأسفانه در برنامه‌های سیما غالباً بعد مادی حجاب لحاظ شده و از بعد معنوی آن در منش، رفتار، گفتار و ارتباطات غیر کلامی و... غفلت می‌شود. موضوعی که به نظر می‌رسد ضرورت توجه و پرداختن به آن در جهت اصلاح این رویه می‌تواند صدا و سیما را در رسیدن به اهدافی که قانونی در موضوع حجاب و عفاف رسانه ملی را مکلف به حرکت در آن مسیر نموده بیش از پیش موفق نماید.