مخاطب شناسی در سنّت و سیره پیامبر اعظم

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، یکی از آیاتی که «مخاطب شناسی» را به عنوان یک وظیفه به ما یادآور می شود آیه است: ادْعُ إِلى‏ سَبيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَة ِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتي‏ هِيَ أَحْسَن‏ (النحل/125). این آیه شریفه بر اساس مخاطبین و نه محتوا، پیامها را به سه دسته تقسیم می کند:  

دسته اول پیام های مخصوص مخاطبان خاص یا نخبگان است که باید از حکمت و استدلال و منطق برای پیامرسانی به آنها استفاده کرد.

دسته دوم پیام های مخصوص مخاطبین عام است که اکثریت جامعه را تشکیل می دهند و بیشتر از طریق موعظه باید پیام رسانی نسبت به آنها انجام شود و دسته سوم پیام های مخصوص مخاطبینی است که اهل جدل و بحث هستند. در اینجا نه استدلال کارایی دارد و نه موعظه بلکه باید از قالب جدل استفاده شود.

در این باره امیرالمومنین علیه السلام می فرماید با جاهلان بحث‌های استدلالی نکنید زیرا اگر با حکمت با آنها صحبت کنید نه تنها پیام شما را متوجه نمی شوند بلکه نتیجه معکوس می دهد.

از این نمونه ها در قرآن فراوان است. مثلا درباره تحریم ربا؛ خداوند ربا را در حد محاربه با خود می داند اما در ابتدای امر چون می بیند که مخاطبین این ظرفیت را ندارند که یک دفعه بیاید بگوید که ربا به طور کلی حرام است تا فراهم شدن زمینه آن را آرام آرام تحریم می کند لذا اول می فرماید: لا تاکل الربا اضعافا مضاعفا؛ در رباخواری تان سود کلان نگیرید نمی گوید کلا ربا نخورید بلکه می گوید سود کلان نخورید زیرا مخاطب را می شناسد و می داند اگر از اول یک دفعه به او بگوید ربا در حد محاربه با خدا است در این صورت مخاطب تمرد می کند. با فراهم شدن زمینه و آمادگی در مخاطبان به تدریج ربا را تحریم کرده و در نهایت در حد محاربه با خدا قرار می دهد.

مثال دیگر تحریم شرب خمر است؛ در مورد خمر هم تحریم آن چند مرحله دارد؛ اول می فرماید که منافعی دارد اما ضرر هایش بیشتر است؛ ابتدا نمی گوید حرام است. در مرحله دوم می‌گوید وقتی می خواهید نماز بخوانید مست نباشید و فلسفه آن را هم می‌گوید که به این دلیل که وقتی نماز می خوانید حواستان باشد چه می گویید. در مرحله سوم است که می فرماید مطلقا حرام است و باید به کلی از آن اجتناب کنید.

مخاطب شناسی در سیره پیامبر اعظم
پیامبر ۱۳ سال در مکه بود آیا به یک نفر گفت بیایید نماز بخوانید، یا روزه بگیرید، یا زکات دهید، خمس دهید؛ اگر چه اینها از ضروریات دین است اما هیچکدام از این ها را از احدی نخواست بلکه فقط از آنها اعتقاد به وحدانیت خدا و رسالت خود را خواست. اما وقتی به مدینه آمد گفت نماز؛ روزه کی واجب شد؟ همزمان با جنگ خندق؛ اگر قرار بود از اول همه را به مردم بگوید همگی پراکنده می شدند.

مخاطب شناسی در سخنان حضرت لقمان
یکی دیگر از آیات قرآن کریم که نمایانگر ضرورت مخاطب شناسی در پیام رسانی است آیات مربوط به محاوره حضرت لقمان با فرزندش است. در قرآن کریم عمدتا هر جا سخن از نماز می شود بحث از زکات هم هست اما در این آیه چون جناب لقمان می خواهد به فرزند خردسالش پیام دهد می‌گوید فرزندم نماز بخوان و امر به معروف کن، و نمی گوید نماز بخوان و زکات بده.