یک اثر ارزشمند درباره مجالس مذهبی ایران معاصر

به گزارش خبرگزاری رسا، حجت الاسلام محسن الویری استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) در یادداشتی به نقد و بررسی مجالس مذهبی در ایران معاصر، نوشته محسن حسام مظاهری پرداخته است:

در نیمه دوم اسفند ۱۳۹۹ مجموعه پنج جلدی «مجالس مذهبی در ایران معاصر؛ بررسی و تحلیل اعلانات مجالس محرم و صفر در روزنامه اطلاعات (۱۳۰۵ ۱۳۹۴)» از طرف پژوهشگر پرکار، کارآشنا و خوش‌فکر برادر عزیز جناب آقای محسن حسام مظاهری به دستم رسید. این مجموعه پنج جلدی جمعاً در ۲۲۱۰ صفحه از سوی نشر آرما در اصفهان در سال ۱۳۹۹ و به عنوان بیست و چهارمین کتاب از مجموعه کتاب‌های سرو منتشر شده است.

پیش از این هم در نوشته‌ای در معرفی کتاب سه جلدی «تراژدی جهان اسلام؛ عزاداری شیعیان ایران به روایت سفرنامه‌نویسان، مستشرقان و ایران‌شناسان از صفویه تا جمهوری اسلامی» به مجموعه کتاب‌های سرو نشر آرما و رویکرد فرهنگی آن به تشیع به مثابه دین زیسته از منظرهای مختلف جامعه‌شناختی، انسان‌شناختی، مردم‌شناختی و جز آن اشاره شده بود.

برای معرفی این کتاب به عنوان تلاشی در راستای تدوین تاریخ - اجتماعی دینداران و مشخصاً شیعیان در ایران معاصر این عبارت از مقدمه نویسنده محترم بسنده است: «این کتاب محصول پژوهشی است که با هدف گردآوری و تدوین گروهی مغفول از داده‌های تاریخی مجالس مذهبی در ایران معاصر یعنی اعلانات مطبوعاتی این مجالس انجام شده؛ پژوهشی خویش‌فرما و شخصی که بخشی از پروژه‌ی مطالعاتی کلان من در باب مناسک و آئین‌های شیعی در ایران است. محور اصلی این پروژه‌ی مطالعاتی، رصد، بررسی و تحلیل تغییرات دینداری به ویژه مناسک و فهم منطق این تغییرات است.» (ج ۱، ص ۱۸)

این مجموعه نتیجه یک پژوهش نُه‌ساله از ۱۳۹۰ تا پایان ۱۳۹۸ در باره یکی از ابعاد مهم زندگی شیعیان ایران در قرن چهاردهم هجری شمسی است که با بررسی بیش از ۵۸۵۰ شماره روزنامه اطلاعات (از نخستین شماره در سال ۱۳۰۵ تا پایان سال ۱۳۹۴ یعنی ۹۰ سال) و شناسایی و گردآوری ۵۱۳۱ اعلان یا خبر آگهی مربوط به برگزاری مجالس مذهبی ماه‌های محرم و صفر در آن سامان یافته است. بررسی اطلاعات مربوط به هر یک از دهه‌ها یک فصل از کتاب را به خود اختصاص داده است.

تقسیم‌بندی دهه‌ها در هر مجلد از کتاب این گونه است:
جلد اول: دهه‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۳۰
جلد دوم: دهه‌ی ۱۳۴۰
جلد سوم: دهه‌ی ۱۳۵۰
جلد چهارم: دهه‌های ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰
جلد پنجم: دهه‌های ۱۳۸۰ و ۱۳۹۰

در جلد اول این مجموعه، پیش از بررسی اعلاناتِ سه دهه نخست، مقدمه کتاب قرار دارد که دربردارنده توضیحاتی در باره هدف، پیشینه و مراحل پژوهش و معرفی بخش‌های کتاب و سپاسگزاری است. فصل اول کتاب هم با عنوان مدخل پژوهشی به توضیح تفصیلی در باره سه موضوع مجالس مذهبی و گونه‌های آن (۲۶ گونه در چهار دسته سازمان‌محور و مکان‌محور و شخص‌محور و محوریت گروه‌های اجتماعی خاص)، اقسام تبلیغات مجالس مذهبی ۱۴ نوع) و سرانجام دلایل انتخاب روزنامه اطلاعات اختصاص یافته است. در انتهای جلد پنجم هم یک بررسی آماری تفکیکی در باره موضوعات مختلف در قالب یک فصل مستقل و سپس فهرست منابع و نمایه آمده است.

هر یک از فصل‌های دوم تا یازدهم کتاب که به یکی از دهه‌ها اختصاص دارد، از چهار بخش تشکیل شده است: بخش نخست ویژه مشخصات سند (شامل سه محور: تعداد اعلانات، تعداد کلمات متن اعلانات، محل درج اعلانات همراه با تقسیم‌بندی‌های فرعی آنها) است، سپس در بخش دوم هر فصل بر اساس داده‌کاوی اولیه پنج گروه به این شرح استخراج شده است: گونه مجالس، محل برگزاری مجالس، سخنرانان، موضوع سخنرانی‌ها و مداحان)، بخش سوم و چهارم هم به ترتیب به نمونه‌های اسناد و سرانجام متنِ از نو حروف‌چینی شده همه اسناد به تفکیک سال اختصاص یافته است.

برگزاری نشست‌های تخصصی برای نقد این مجموعه می‌تواند دست‌مایه‌ای برای الگو گرفتن از این اثر و تداوم این نوع پژوهش‌ها باشد.

اهمیت انتشار این کتاب افزون بر تقویت مطالعات برون‌دینی زیست اجتماعی شیعیان و امیدبخشی کارهایی بی‌هیاهو ولی پرفایده و ماندگار از این دست که به این دو ویژگی در نوشته مهر ۱۳۹۷ پرداخته شد دو چیز است: فراهم ساختن فضا برای مجموعه گسترده‌ای از پژوهش‌های معطوف به تاریخ اجتماعی شیعیان این مجموعه با وجود پاره‌ای گزارش‌های آماری و تحلیل‌ها، یک اثر وصفی است که مهمترین آورده آن یک مجموعه گسترده و بسیار ارزشمند از اطلاعاتی است که زحمت زیادی برای گردآوری و تدوین آن کشیده شده است، اما این اطلاعات در حقیقت اطلاعات خام است و در قالب پژوهش‌های پرشمار دیگر می‌توان به تحلیل آن‌ها پرداخت.

تمامی این اسناد مربوط به شهر تهران است و تحلیل پراکندگی جغرافیایی مجالس در محله‌های مختلف تهران و سیر تحول آن، تحلیل ابعاد جلسات ویژه زنان و یا مشترک بین زنان و مردان، بررسی شخصیت صاحبان مجالس، تحلیل تعابیری که برای یادکرد امام حسین علیه السلام در آن‌ها وجود دارد، ساعات برگزاری مجالس، اصناف مختلفی که به برگزاری مراسم اهتمام داشته‌اند، ارتشیانی که با تصریح به جایگاه نظامی خود مراسم عزا بر پا می‌کرده‌اند، چرایی و هدف برگزاری مجالس، تحلیل محتوای مفاد اطلاعیه‌ها و رابطه بین مؤلفه‌ها (مثلاً رابطه بین سخنرانان و مکان برگزاری مجالس) و ده‌ها موضوع دیگر از این بر پایه همین پنج جلد کتاب می‌تواند به صورت پایان‌نامه یا مقاله پژوهشی و یا حتی طرح پژوهشی تدوین شود.

نشان دادن زمینه‌های کارنشده و اشتغال‌زا وقتی تنها اطلاعیه‌های مندرج در ماه‌های محرم و صفر یک روزنامه تا این میزان ظرفیت کار پژوهشی داشته باشد می‌توان به آسانی تصور کرد که دیگر مطالب همین روزنامه و دیگر روزنامه‌ها و دیگر نشریات و دیگر اسناد سازمان‌ها و ادارات دولتی و عمومی و خصوصی چه گنجینه‌های بزرگ و دست‌نخورده‌ای هستند که تا چندین دهه می‌تواند جمع زیادی از پژوهشگران تاریخ و اسناد را به خود جذب کند و اگر اندکی از بودجه سازمان‌ها و نهادهای دولتی و عمومی به این نوع مطالعات و پژوهش‌ها اختصاص یابد ضمن اینکه زمینه اشتغال تعداد زیادی از دانش‌آموختگان علوم تاریخی فراهم می‌آید، خدمتی بزرگ و بی‌بدیل به شناخت ریشه‌های اجتماعی تحولات یک قرن اخیر صورت خواهد بست.