مراتب پنجگانه فطرت

به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، فطرت پنجره کشف حقایق عالم است. عرفان و فلسفه، فطرت را به انواعی تقسیم کرده است که هر نوع آن، مرجع نوع خاصی از شناخت است.

در عرفان اسلامی فطرت پنج بخش دارد

فطرت عالمه یا به تعبیر شهید مطهری، فطرت حقیقت‌جویی؛ همان میل و گرایش ذاتی انسان به سمت کشف حقیقت است. این میل، انسان را به سمت شناخت‌های اکتسابی رهنمون می‌شود.

فطرت عاشقه همان عشق و میل ذاتی و سرشتی انسان به کمال است. همه ابناء بشر از بدو زایش عشق به کمال دارند و هر فعلی که انجام می‌دهند، حتی خودکشی، ریشه در عشق به دستیابی به کمالات بالاتر و دفع شرور و نقایص دارد.

فطرت کاشفه که با فطرت عالمه تفاوتی بسیار دقیق و فنی دارد، میلی ذاتی است که انسان را به شناخت امور خارجی دعوت می‌کند. در مقابل، فطرت عالمه انسان را به خودشناسی می‌کشاند.

فطرت رفاه نیز از آشناترین تمایلات ذاتی بشری است. البته ریشه حب ذات و رفاه‌طلبی را بعضی عرفا در فطرت و بعضی در غریزه می‌دانند.

فطرت آزادی و حرّیت به عنوان پنجمین میل ذاتی، انسان را از تعبّد و تقلید منزجر کرده، به سنت‌شکنی و رهایی از قید و بندها فرا می‌خواند.

امام خمینی عقیده دارند که فطرت اصلی انسانی، فطرت کمال‌طلبی است و فطرت‌های پنج‌گانه مذکور همگی از مصادیق آن هستند. مرحوم شاه‌آبادی نیز تعبیر مشابه «عشق به کمال» را به عنوان ریشه تمام تمایلات انسان به کار می‌برند.

چنان‌که قرآن می‌فرماید «لا تبدیل لخلق الله»، فطرت انسان تغییرپذیر نیست و زمان و مکان در آن تأثیری ندارد. اما گاهی اموری بین ضمیر خودآگاه انسان و فطرت او حجاب و جدایی می‌افکنند و مانع از تابش نور فطرت می‌شوند.

شیعه به خلاف سایر مذاهب و ادیان معتقد است که انسان حتی اگر بدترین گناهان را مرتکب شود، باز هم فطرتش زنده می‌ماند و ممکن است روزی او را از ورطه تباهی نجات بدهد.

باز آ باز آ هرآنچه هستی باز آ / گر کافر و گبر و بت‌پرستی باز آ

امام خمینی(ره) در بیان دیگری می‌فرمایند «کارتر هم به دنبال خداست ولی خودش نمی‌داند.» و این یعنی حتی انسانی چون کارتر هم فطرت خداجویی دارد، اما موانع و حجاب‌ها او را از شناخت مصداق حقیقی خدا بازداشته‌اند.

آیا کمال‌جویی میلی همگانی است و در موجودات دیگر (غیر از انسان) هم وجود دارد؟ پاسخ کوتاه آن است که برخی معتقدند این میل در سایر موجودات هم وجود دارد، اما تفاوت‌هایی با کمال‌جویی انسانی دارد. برای مثال، این میل در حیوانات همیشه همراه با حرکت و اراده است اما در انسان گاهی ممکن است میل باشد اما حرکتی ایجاد نکند. البته بحث در این باب دامنه وسیعی دارد که از موضوع این نوشتار خارج است./918/ی704/س

مهدی خدائی ـ مجید زنجیران