نسبت حوزه علمیه با نهاد وقف

به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، استقلال حوزه علمیه همواره محل دقت و نظرهای گوناگون از سوی علما و صاحب نظران حوزوی بوده است، در این نوشتار تلاش می شود نسبت حوزه علمیه با «وقف و اداره وقف» که یکی از مفاهیم بنیادین اسلامی است، سنجیده شود و این که حوزه علمیه چه مسئولیت هایی در عملیاتی شدن این مفهوم دارد، آن هم در دوران انقلاب اسلامی!

وقف و انفاق یکی از ظریف ترین دستورات الهی در جهت ارائه خدمت به جامعه و رفع مشکلات اجتماعی محسوب می شود و در واقع می توان وقف را از مهم‌ترین نظامات اقتصادی و مالی اسلام دانست که بر مبنای آن، بخشی از مدیریت اقتصادی جامعه و کاهش فقر و از بین بردن شکاف طبقاتی از طریق درآمدهای حاصل از وقف صورت می گیرد.

انسجام، نظم و تداوم این نظام مالی اسلامی حیات بیش از 1400 ساله این سیستم را که متکی بر فقه و مبانی اسلامی است را تضمین کرده و اهل بیت(ع) که خود از پایه گذاران وقف هستند، روش استفاده از موقوفات را به صورت عملی بیان کرده اند.

علما و بزرگان تشیع نیز در دوران های مختلف تاریخی از جمله در زمان حکومت صفویان، متولی امور اوقاف بوده و مقام«صدر» به عنوان متولی امور اوقاف در زمان شاه اسماعیل صفوی به وجود آمده و سیستم مالی وقف به منظور از بین بردن فقر و همچنین ارائه خدمات اجتماعی و فعالیت های عام المنفعه با دقت و ظرافت و مبتنی بر احکام اسلامی به وجود آمده است.

در حقیقت می توان گفت هدف اصلی وقف تأمین و پاسخگویی به بخشی از نیازمندی های عمومی و تشویق به احداث بناهای مفید و اماکن عمومی عام المنفعه از قبیل مراکز آموزشی، بهداشتی و مذهبی است.

اهمیت وقف آنجا نمود بیشتری می یابد که بیش از نیمی از مراکز بهداشتی و درمانی؛ درمانگاه ها و بیمارستان های ما توسط واقفان بنا شده اند و بخش عمده ای از بار بهداشتی کشور بر دوش سیستم وقف قرار دارد و در کنار آن نیز می توان به مراکز متعدد آموزشی، مدارس و دانشگاه ها که از سوی واقفان بنا شده اند اشاره کرد.

اگر به سده های گذشته نیز رجوع کنیم مشاهده می کنیم که بسیاری از کاروانسراها، مساجد، مدارس علمیه و درمانگاه ها از طریق سیستم وقف راه اندازی شده اند.

به هر روی، توجه به وقف به عنوان یکی از نظامات مالی اسلام، ارتباط تنگاتنگی با مصالح عمومی دارد و بسیاری از نیازهای عمومی جامعه و همچنین کاهش فاصله طبقاتی و شکاف اقتصادی را می توان از این طریق مدیریت کرد.

مدیریت اوقاف؛ منصبی مربوط به روحانیت

همانگونه که قبلاً اشاره شد، وقف به عنوان یکی از نظامات مالی، برآمده از متن اسلام و پشتوانه ای فقهی دارد و هرچند که قرآن کریم صراحت بر وقف و احکام فقهی آن ندارد اما موضوعات مربوط به وقف را می توان در آیاتی که اشاره به «انفاق، احسان، عمل صالح، خیرات، مبرّات، باقیات صالحات، ایثار و...» دارند مشاهده کرد.

احکام وقف، نوع مدیریت مالی موقوفات، محل هزینه درآمد موقوفات و احکام مربوط به آن از موضوعاتی است که از طریق فقه و با تکیه بر مبانی فقهی وقف قابل استفاده هستند و لذا مدیریت وقف تنها از طریق عالمان دینی و به وسیله روحانیت میسر است.

در حقیقت می توان گفت مدیریت وقف که نظام مالی ابداعی اسلام است، تنها توسط کسانی امکان پذیر است که عالم به احکام اسلام در زمینه وقف و مسائل و حوزه های پیرامون آن باشند.

درس خارج وقف و ضرورت تربیت مدیر وقف

با توجه به اهمیت و گستره فعالیتی نظام اوقاف و ظرافت احکام وقف، دروس خارج وقف در حوزه های علمیه پایه گذاری شده است و از دیرباز علما و مراجع به بیان احکام وقف از منظر فقه پرداخته اند.

در حقیقت باید گفت ریشه و مبنای وقف که در فقه اسلام و در آیات و روایات قرار دارد و علما، مراجع و بزرگان دین که در طول تاریخ به حراست و پاسداری از دین و فقاهت پرداخته اند، در عصر جدید نیز این مسؤولیت خطیر را برعهده دارند و از سویی نیز با تشکیل حکومت اسلامی برپایه فقه شیعه و لزوم نهاد سازی، جامعه سازی و نظام سازی، اهمیت درس خارج به ویژه در حوزه های نظام سازی بیش از پیش نمایان می شود.

درس خارج وقف نیز به عنوان یکی از این دروس خارج نیازمند برنامه ریزی دقیق تری چه در بحث تربیت طلاب، پژوهشگران و چه در بحث تربیت مدیر وقف است.

تربیت مبلغ وقف؛ نیاز امروز تبلیغ

همانگونه که پیشتر اشاره شد، فرهنگ وقف به عنوان یکی از مهم‌ترین نظام های مالی اسلامی، نقش مهمی در فرهنگ سازی مشارکت عمومی در رفع مشکلاتی نظیر فقر، محرومیت و مشکلات اقتصادی جامعه دارد و با ایجاد شبکه وقف در سراسر نظام اسلامی می تواند کاستی و نارسایی های خدمات عمومی را پاسخ داده و بخش مهمی از مشکلات مردم در بخش های گوناگون را رفع کند.

ترویج این فرهنگ مهم و مترقی، نیازمند مشارکت وسیع افراد جامعه است و پیش زمینه این مشارکت آگاهی داشتن نسبت به احکام، حدود و شرایط وقف است که تبلیغ وقف می تواند در به ثمر نشاندن این فرهنگ سازی نقش مهمی ایفا نماید.

تربیت مبلغ وقف با هدف راه اندازی جریان تبلیغی وقف می تواند به عنوان یک راهبرد اساسی در زمینه فرهنگ سازی وقف در جامعه اسلامی و در میان لایه های مختلف اجتماعی طراحی و اجرا شود و از این طریق، مبلغان علاوه بر بیان احکام وقف و ضرورت توجه به این اصل مهم اسلامی، این سنت حسنه را در جامعه جاری و فرهنگ آن را همگانی سازند.

درس خارج وقف به عنوان جایگاه اصلی تربیت طلاب مسلط و مجهز به احکام فقهی در موضوع وقف می تواند نقش محوری را در تربیت مبلغ وقف برعهده داشته باشد و نیاز است تا با برنامه ریزی دقیق تر، از این فرصت بالقوه و جایگاه والای علمی در جهت ترویج و گسترش فرهنگ وقف استفاده کرد.

پژوهشگر وقف در درس خارج تربیت می شود

یکی دیگر از عرصه های مهم در بحث وقف، انجام پژوهش های متناسب با این موضوع از طریق افرادی است که تسلط کافی بر احکام و حوزه های مرتبط با وقف و نقش آن در رفع نیازهای عمومی و از بین بردن فاصله طبقاتی در طول تاریخ اسلام داشته باشند.

بی شک طلاب و روحانیان و افرادی که از متن حوزه که نقطه ثقل پژوهش های اسلامی و دینی محسوب می شود، برخاسته اند می توانند در حوزه وقف به پژوهش های کارآمد و اثرگذار اجتماعی، اقتصادی و دینی دست زده تا نتیجه دلخواه به دست آید.

درس خارج فقه وقف مهم‌ترین محل برای پروش چنین پژوهشگرانی است تا آنها بتوانند با احاطه و تسلط بر احکام و مبانی دینی در موضوع وقف، به پژوهش های بنیادین و اثرگذار و متناسب با نیاز جامعه اسلامی در حوزه وقف همت گماشته و راه را بر پژوهش های سطحی، ناکارآمد و غیر اصولی که بر مبانی اصیل دینی و فقهی متکی نیستند ببندد.

به هر روی می توان بر این نکته تأکید کرد که تنها در پناه آموزش مبانی فقهی و دینی موضوع وقف است که می توان پژوهشی جامع، مانع و کامل در این حوزه داشت و نیاز است تا با برنامه ریزی دقیق و مناسب، از بستر درس خارج وقف برای تربیت پژوهشگر وقف استفاده کرد.

نقش درس خارج در تربیت مدیر وقف

همانطور که پیشتر اشاره شد، مدیریت وقف در نظام اسلامی باید برعهده افرادی قرار داشته باشد که اشراف کامل بر احکام وقف، حوزه های مرتبط و حدود و ثغور مسائل وقفی داشته باشند و بتوانند مدیریتی دقیق و مبتنی بر احکام فقهی و دینی داشته باشند.

در حقیقت مدیریت وقف به عنوان یکی از نظام های مالی انحصاری در اسلام، به دلیل ظرافت های مدیریتی تنها از عهده روحانیانی بر می آید که از متن حوزه علمیه برخاسته و تسلط کافی بر احکام وقف و مسائل مرتبط داشته باشند.

باید گفت که یکی از کارویژه های مهم درس خارج وقف باید تربیت مدیر وقف به منظور پاسخگویی به نیازهای مدیریتی در حوزه وقف مبتنی باشد تا از این طریق بتوان از این فرهنگ مترقی در زمینه مشارکت اجتماعی در رفع مشکلات و نارسایی های اقتصادی و پر کردن شکاف طبقاتی و ارائه خدمات اجنماعی و عام المنفعه بهره برد.

به عنوان نکته پایانی باید اشاره کرد که وقف به عنوان یک فرهنگ، سنت حسنه و یکی از نظام های مالی اسلامی از روش هایی است که اسلام برای رفع نارسایی ها و نیازهای عمومی جامعه بر مبنای رفع فقر، شکاف طبقاتی و از بین بردن فرهنگ سودگرایی فردی در نظر گرفته است و نیاز است تا با برنامه ریزی دقیق به ترویج و اجرای این فرهنگ از طریق تربیت مبلغ، تربیت پژوهشگر و تربیت مدیر وقف پرداخت تا از این طریق نیازهای جامعه اسلامی چه در حوزه نظر و چه در حوزه عمل و اجرا رفع شود و درس خارج وقف به عنوان مرکز ثقل تربیت این نیروهای کارآمد باید مورد توجه جدی قرار گیرد و باید با دقّت به برنامه ریزی مستمر و مؤثر پرداخت تا بتوان از این فرصت بالقوه و طلایی بیشترین بهره را برد./872/ی۷۰۲/س