در فقه نظام از جایگاه علمی رهبر معظم انقلاب بهره می‌بریم/ توقع خروجی در کوتاه مدت از مراکز پژوهشی انتظار نابجایی است
به گزارش سرویس اندیشه خبرگزاری رسا، حجتالاسلام و المسلمین محمد حاج ابوالقاسم، دارای دکترای علوم قرآن و حدیث و سطح چهار حوزه و به عنوان نماینده مردم زنجان در مجلس خبرگان رهبری به فعالیت مشغول است. وی مدیر مدرسه عالی کریمه اهل‌بیت(ع) از مدارس علمیه مشکات بوده و ریاست پژوهشگاه فقه نظام را نیز عهده‌دار است.
حجتالاسلام حاج ابوالقاسم دارای تألیفات تفسیری نظیر کتاب ارزشمند «30 پله تا بهشت» بوده و چندین کتاب دیگر نیز در دست چاپ دارد که نوعاً به مسائل معارفی قرآن و حدیث می‌پردازد.
در گفت‌وگو با رییس پژوهشگاه فقه نظام ضمن دریافت گزارشی از عملکرد این پژوهشگاه، به بررسی وضعیت فقه نظام در حوزه پرداختیم که در ادامه متن بخش نخست آن را ملاحظه می‌کنید؛
رسا ـ مقداری درباره پژوهشگاه فقه نظام توضیح بدهید و این‌که چگونه آغاز به کار کرد؟
پس از انقلاب اسلامی نیازهای متعددی به سوی حوزههای علمیه سرازیر شد و پرسش‌های متفاوتی در عرصه‌های مختلف خرد و کلان متوجه حوزههای علمیه شد. در سال‌های نخست پس از انقلاب به سبب جنگ تحمیلی و دیگر مشکلات، حوزه‌ها به اندازه کافی فرصت پرداختن به این امور را پیدا نکردند و به آرامی جوانه‌های این تفکر که لازم است حوزه به مسائل فقهی کلان جامعه اسلامی بپردازد، در میان طلاب دغدغه‌مند شکل گرفت.
در ادامه مؤسسات و مراکزی برای پرداختن به این مسائل تشکیل شد و هر کدام با نیت خالص و تلاش‌هایی که داشتند، در ابعادی گام برداشتند و پاسخ برخی از پرسش‌ها را به صورت مسأله‌محور دادند. همچنین مقالات و مجلات گوناگونی در عرصه‌های مختلف نیازهای جدید نگاشته شد.
با تمام این موضوعات دو خلأ بزرگ وجود داشت و لازم بود مرکزی برای پاسخ‌گویی و حل آن‌ها تأسیس شود. نخست، فعالیت‌هایی که در زمینه مسائل کلان به وجود آمد همه در حاشیه حوزه و با روش‌های متعدد و گوناگون انجام گرفت ولی محوریت فقه به عنوان یک روش مورد تأیید استنباط و فعالیت درون حوزوی در این عرصه به صورت رسمی اتفاق نیفتاد. دوم این‌که بیشتر فعالیت‌های صورت گرفته مسأله محور و تک بعدی بود و این نگاه که فردی اهتمامش این باشد نظام مسائل هر یک از این حوزه‌ها را استخراج کرده، تبدیل به یک علم کند و به حوزویان عرضه کند در آن جریان نداشت.
این دو عامل و خلأ یعنی پرداختن به این مسائل از بطن حوزه و نگاه به این مسائل به عنوان یک مجموعه منسجم که علم را تشکیل می‌دهد، ما را بر تأسیس این مرکز واداشت. البته از 8 سال پیش یک مرکز آموزشی توسط آیت‌الله اراکی و جمعی از اساتید تحت عنوان «مرکز جامع علوم اسلامی» تأسیس شد که هدف آن نیز آموزش در این عرصه‌ها بود و در حال حاضر نیز پنج رشته فقه تربیت، فقه فرهنگ، فقه سیاست، فقه اقتصاد و فقه حقوق را داراست. نخستین ورودی‌های این مرکز دو سال دیگر فارغ التحصیل می‌شوند و به عنوان پژوهشگر در این عرصه‌ها به فعالیت می پردازند.
از سال گذشته به دنبال فرمایش آیت‌الله اراکی برخی از طلاب شاغل در این رشته‌ها که توانایی علمی نسبتاً خوبی دارند دور هم جمع شدند و یک هسته مرکزی برای فعالیت‌های پژوهشی فقه نظام تشکیل شد. حدود یک سال این هسته مرکزی جلسات متعددی را برگزار کرد که در این جلسات با مشاوره افراد، طرح اجمالی برای فعالیت یک مرکز پژوهشی ترسیم شد. فضاهای پیش رو تا حد قابل قبولی شناسایی شد و ساز و کار رسیدن به یک مرکز معتبر مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
در نهایت تصمیم بر این شد که در ساختار یک پژوهشگاه فعالیت را به صورت رسمی آغاز کنیم و گروه‌های متعددی را در قالب سه پژوهشکده تشکیل دهیم. این اتفاق افتاد و اکنون چند گروه فعال در عرصه فقه سیاست، فقه اقتصاد، فقه تربیت و فقه رسانه و ارتباطات فعال است که در ادامه راه با جذب طلاب فاضل و علاقه‌مند که در عرصه‌های بیان شده توانمند باشند، به کار تنظیم فهرست مربوط به هر یک از علوم و تهیه نظام مسائل و پس از آن به جمع‌آوری منابع و تکمیل خانه‌های خالی این پازل خواهند پرداخت. در گام سوم نیز تولید درسنامه‌هایی در سطوح مختلف در هر یک از شاخه‌های مذکور انجام خواهد گرفت.
رسا ـ چه اهدافی را در پژوهشگاه دنبال می‌کنید؟
هدف ما در ابتدا این است که درسنامه‌هایی برای تدریس در حوزه با ادبیات حوزه و بهره‌گیری از روش فقه تهیه شود که بتواند کتاب درسی طلاب علاقه‌مند باشد. همچنین بتواند در سطح بالاتر برای اساتیدی که می‌خواهند در حوزه درس خارج در این عرصه‌های جدید به تدریس بپردازند، منابع مورد نیاز را در اختیارشان قرار دهد.
این موضوعات کمک می‌کند تا گفتمان فقه نظام در حوزههای علمیه رواج پیدا کند و ما بتوانیم فضای ذهنی و فکری برخی از طلاب دغدغه‌مند را به این سمت سوق دهیم تا فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی آن‌ها نیز به این سمت و سو جهت گیرد و حوزه همگام با انقلاب در جهت اسلامی کردن نهادهای حاکمیتی گام بردارد.
رسا ـ به جز آیت‌الله اراکی از کدام شخصیت‌ها به جهات علمی استفاده می‌کنید؟
مؤسس و ریاست هیأت أمنای این مرکز آیت‌الله اراکی هستند. تلاشمان در گروه‌های علمی نیز این است که مدیریت این گروه‌ها و نظارت بر کار طلاب توسط شخصیت‌های شاخص این رشته‌ها انجام گیرد. به همین دلیل در حال رایزنی با برخی از شخصیت‌ها هستیم.
البته برخی گروه‌ها تشکیل شده و مدیریت این گروه‌ها را هر چند به صورت غیر رسمی ولی به برخی از فضلای شاخص این رشته‌ها پیشنهاد داده‌ایم و با توجه به ظرفیت بالای پژوهشگاه و اعتبار آیت‌الله اراکی در این زمینه، بسیاری از افراد در این موضوع اعلام آمادگی کرده‌اند و امیدواریم بتوانیم با ظرفیت بسیار بالایی این کار را هر چه سریع‌تر با جدیت پیش ببریم.
رسا ـ دیدگاه‌های رهبر معظم انقلاب در مورد فقه نظام در چه سطحی مورد توجه پژوهشگاه خواهد بود؟
ایشان بارها تأکید کرده‌اند که حوزه باید به سمت پاسخ‌گویی به سمت مسائل کلان جامعه اسلامی حرکت کند و اصل این مسأله در بیانات و فرمایشات ایشان مکرر شنیده می‌شود، ولی پاسخ جدی و به صورت نظام‌مند از درون حوزه به ایشان داده نشده یا کمتر داده شده است و مطمئنم با شنیدن این خبر ـ راه‌اندازی پژوهشگاه ـ معظم له خشنود خواهند شد.
به صورت طبیعی انسان وقتی افکار و نظریات رهبر معظم انقلاب را مشاهده می‌کند، متوجه می‌شود که از مهم‌ترین دغدغه‌های ایشان این است که فقه ما صرفاً به مسائل فردی نپردازد، چرا که در شرایط امروز که حکومت اسلامی تشکیل شده و ده‌ها، صدها و هزاران مسأله اجتماعی تولید شده که پاسخ فقهی به این مسائل می‌تواند در شکل‌گیری نظام و تمدن مطلوب أثر گذار باشد، مسلماً چنین مراکزی مورد تأیید و اقبال ایشان خواهد بود.
اصل تأسیس پژوهشگاه وابسته به تأییدات و تأکیدات ایشان است و نوع نگاه رهبر معظم انقلاب، طلاب را به این سمت سوق می‌دهد. ولی در تک تک موارد طبعاً یکی از منابع خوب نقطه نظرات ایشان است؛ چون مقام معظم رهبری با توجه به نگاه جامعی که دارند، همچنین موقعیت دیده‌بانی نسبت به مسائل کلان جامعه اسلامی و جهان اسلام که به شکل انحصاری در دست ایشان است و دیگران چنین توانمندی را ندارند، به همین دلیل مسلماً یکی از منابع مهم باید استفاده از نوع نگاه ایشان باشد و لازم است که فرمایشات رهبر معظم انقلاب را در عرصه‌های مختلف مورد ارزیابی و دقت نظر قرار دهیم.
رسا ـ از نظرات و آرای بزرگان به چه میزان بهره برده می‌شود؟
متأسفانه بزرگان ما در این زمینه ورود نداشته‌اند ولی برخی از صاحب نظرانی که جایشان بین ما خالی است مانند مرحوم شهید مطهری و مرحوم شهید بهشتی در این زمینه سخنان خوبی دارند که مسلماً از نظرات ایشان استفاده می‌شود. مرحوم شهید صدر خود پیشتاز این عرصه بود و در بخش‌های مختلف مانند اقتصاد فعالیت‌های خوبی داشتند به همین دلیل از نظریاتشان استفاده می‌شود. در میان افراد موجود نیز از تمام فضلایی که در این زمینه آثاری دارند، از آثار و نظراتشان استفاده خواهد شد.
البته بنا نداریم کار تکراری انجام دهیم بلکه می‌خواهیم تولید علم را چند قدم جلو ببریم. همان‌گونه که گفتم کارهای خوبی در گوشه و کنار صورت گرفته ولی انسجام این حرکت و ایجاد یک وحدت رویه میان تمام تلاش‌هایی که انجام گرفت و ارائه آن‌ها با یک زبان مشترک در قالب یک علم اتفاقی است که تاکنون رخ نداده و کار یک شخص و یک مجموعه هم نیست؛ بلکه باید از زحماتی که تاکنون کشیده شده استفاده کنیم تا بتوانیم این مجموعه ذخایر ارزشمند که در گوشه و کنار حوزه به دست آمده را در کنار هم قرار دهیم و مجموعه فاخر فقه، در عرصه‌های مختلف حکومتی ارائه کنیم.
رسا ـ برنامه پژوهشگاه برای فرار از روزمرگی که غالب مراکز پژوهشی به آن دچار هستند، چیست؟
با گذشت یک ماه از افتتاح پژوهشگاه باید توجه داشت خروجی و محصولات در موضوعات جدید زمان‌بر است و اگر فردی توقع داشته باشد که یک مرکز علمی 6 ماه بعد خروجی بدهد مثل این است که انتظار داشته باشد یک دانشگاهی که تازه تأسیس شد 6 ماه بعد خروجی داشته باشد!
در عرصه کار پژوهشی کار حساسیت بیشتری دارد. پژوهشگاهی که تأسیس می‌شود تا هیأت علمی مطلوب را جذب کند، اشخاص در مسیر حرکت هم‌نوا باشند و جهت‌گیری‌ها مسنجم و مشترک شود، زمان می‌برد. کار پژوهشی کار دقیقی است که دقت نظر می‌طلبد. لذا اگر فردی توقع داشته باشد زودتر از حداقل 5 سال خروجی از پژوهشگاه ببیند، معنای پژوهشگاه را متوجه نشده است. پژوهشگاه از نظر بنده کمتر از 5 سال خروجی نخواهد داشت. اگر کسی توقع داشته باشد ما شش ماه بعد 10 کتاب بیرون بدهیم، کتاب ارزشمندی نخواهد بود.
تا اعضای هیأت علمی با یک‌دیگر همگرایی پیدا کنند، در یک مسیر مشترک هم نوا شوند، بتوانند کار جمعی را پیش ببرند و کار ارزشمندی پدید بیاید و تولید شود، حداقل 5 سال زمان می‌برد. البته ممکن است پیش از آن کارهای مقدماتی ارائه شود و نمی‌خواهم بگویم پژوهشگاه ما پیش از 5 سال هیچ خروجی نخواهد داشت ولی کار اصلی که تولید درسنامه‌های عمیق حوزوی است کمتر از 5 سال اتفاق نخواهد افتاد.
رسا ـ در عرصه دانشنامه نویسی فعالیت پژوهشگاه چگونه خواهد بود؟
خروجی کار پژوهشگاه در دو سطح و دو قالب عرضه می شود. یک قالب درسنامه‌های حوزوی و دانشگاهی است که مورد استفاده مراکز آموزشی قرار می‌گیرد. قالب دوم دانشنامه‌ای است که در فضای مجازی عرضه خواهد شد و زمینه پژوهش و تحقیق را برای سایر محققان فراهم می‌کند.
برای دانشنامه نویسی نیز نخست لازم است ساختار آن آماده شود. در گام دوم تولید محتوا لازم است که در بخش فقه سیاسی تا حدی آماده و البته کامل نشده است و شاید نخستین دانشنامه‌ای که بتوانیم از آن رونمایی کنیم دانشنامه فقه سیاسی باشد و ظرف یک یا دو سال آینده آماده می‌شود ولی سایر حوزه‌ها مقداری بیشتر نیاز به کار دارد که در آن بخش‌ها تلاش داریم حرکت داشته باشیم.
رسا ـ شرایط خاصی برای جذب دانش آموختگان دیده شده است؟
اولویت نخست، فضلای هستند که هم در فعالیت فقهی و هم در فعالیت مربوط به رشته‌‌تخصصی‌شان توانمند باشند. از آن‌جایی که در حوزه کمتر افرادی داریم که در این دو مسیر را باهم طی کرده باشند انتخاب اشخاص برای ما از ظرافت‌هایی برخوردار است. تلاش این است که در قدم نخست از فارغ التحصیلان مرکز جامع علوم اسلامی که توسط آیت‌الله اراکی تأسیس شده و هشت سال از تأسیس آن می‌گذرد، استفاده شود.
البته از سایر شخصیت ها و فضلایی که این توانمندی را داشته باشد و به فقه نظام اعتقاد داشته باشند؛ هر چند در جای دیگر درس خوانده باشد، تا جایی که ظرفیت پژوهشگاه اجازه دهد از آن‌ها نیز استفاده خواهیم کرد.
رسا ـ تاکنون به چه میزان دانش آموخته جذب کرده‌اید؟
در گروه فقه سیاسی، فقه تربیت، در فقه اقتصاد هر کدام سه نفر و در گروه دانشنامه نویسی، اصول و مبانی فقه نظام هر کدام، دو نفر تا کنون جذب شده‌اند. در سایر گروه‌ها مدیران مشخص شده ولی هنوز اعضا جذب نشده‌اند. با اشخاص دیگر نیز رایزنی کرده‌ایم و شاید تا سال آینده این ظرفیت تکمیل شود.
/993/403/ر