شاخصه های کلیدی در فریضه حج از دیدگاه آیت الله مکارم شیرازی

به گزارش خبرگزاری رسا، مقولۀ حج به عنوان فریضۀ بزرگ اسلام و ازجمله مهمترین شعائر دین و به عنوان ارزشمندترین اعمال برای قرب خداوند متعال مورد توجه می باشد. بنابراین مراسم پرشکوه حج همچون عبادات دیگر داراى برکات و آثار فراوانى در فرد ونیز جامعه اسلامى‏است که اگرطبق برنامه صحیح انجام پذیرد واز آن بهره‏بردارى درستى شود مى‏تواند هر سال منشأ تحوّل تازه‏اى در جوامع اسلامى گردد.[1]

از این رو لزوم پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله مکارم شیرازی به تبیین مهمترین مولفه های مناسک ارزشمند حج با بهره گیری از آراء و اندیشه های این مرجع تقلید پرداخت و که  می تواند به عنوان منشوری جامع در چیستی فریضۀ حج و ترسیم راهکارهای بهره گیری از برکات این عمل عبادی در ابعاد مختلف مورد نظر قرار گیرد.

تأملی در چیستی فریضۀ حج
1. حج؛بزرگترین رکن اسلام
حضرت آیت الله مکارم شیرازی در تبیین چیستی ماهیت فریضۀ حج فرمودند: یکى از بزرگترین ارکان اسلام در نظر شیعه حج است،[2] حج در حقیقت یک نوع جهاد بدنى و مالى است، بلکه حج جهاد معنوى است همان طور که جهاد، حج حقیقى مى‏باشد و با دقت در اسرار و آداب این دو دستور اسلامى یک نوع وحدت و هماهنگى در میان آن دو به خوبى احساس مى‏گردد.[3]

2. چگونگی وجوب حج
هم چنین معظم له با تبیین شرایط وجودی تحقق این فریضه برای مسلمانان فرمودند: در صورتى که شرایط عمومى از قبیل «بلوغ و عقل» و شرایط خصوصى از قبیل مستطیع بودن (داشتن زاد، توشه، مرکب، سلامت بدن و امنیّت راه) در انسان جمع باشد حج یک مرتبه در تمام عمر واجب مى‏شود، البتّه وجوب آن وجوب فورى است و نمى‏توان آن را تأخیر انداخت.[4]

3. حج؛ نماد مساوات بندگان الهی
مرجع و مفسر عالی قدر جهان تشیع در تشریح این فریضه مهم فرمودند: مراسم حج‏ از جمله عبادت های دسته جمعى است که با تجرّد کامل و وارستگى مطلق، تنها با پوشیدن دو قطعه پارچه ساده آغاز مى‏گردد، نشانه مساوات بندگان الهى در پیشگاه اوست و این یکى از آمال بزرگ انسانى است که روزى انسان‏هاى جهان عوامل برترى‏هاى موهوم را مانند نژاد، زبان، رنگ و ثروت را کنار گذارده، همگى خود را در برابر خدا مساوى و برابر بدانند. عمل حج از عبادت‏هایى است که به این‏هدف تحقّق مى‏بخشد و موجب مى‏شود که افراد با ایمان امتیازات اجتماعى را وسیله برترى خود ندانند.[5]

4. تبیین معرفتی حج ابراهیمی
سفر حج در حقیقت یک هجرت بزرگ است، یک سفر الهى است، یک میدان گسترده خودسازى و جهاد اکبر است.[6]
مراسم حج در واقع عبادتى را نشان مى‏دهد که عمیقا با خاطره مجاهدات ابراهیم و فرزندش اسماعیل و همسرش هاجر آمیخته است، و ما اگر در مطالعات در مورد اسرار حج از این نکته غفلت کنیم بسیارى از مراسم آن به صورت معما در مى‏آید، آرى کلید حل این معما توجه به این آمیختگى عمیق است.[7]

هنگامى که در قربانگاه در سرزمین منى مى‏آئیم... مساله قربانى ابراهیم را به خاطر مى‏آوریم که عزیزترین عزیزانش و شیرین‏ترین ثمره عمرش را در این میدان در راه خدا ایثار کرد، و بعدا سنتى به عنوان قربانى در منى به وجود آمد، به فلسفه این کار پى مى‏بریم.
هنگامى که به سراغ جمرات (سه ستون سنگى مخصوصى که حجاج در مراسم حج آنها را سنگباران مى‏کنند و در هر بار هفت سنگ با مراسم مخصوص به آنها مى‏زنند) ...به خاطر مى‏آوریم اینها یاد آور خاطره مبارزه ابراهیم قهرمان توحید با وسوسه‏هاى شیطان است که سه بار بر سر راه او ظاهر شد و تصمیم داشت او را در این میدان" جهاد اکبر" گرفتار سستى و تردید کند، اما هر زمان ابراهیم قهرمان او را با سنگ از خود دور ساخت.

هنگامى که به" صفا" و" مروه" مى‏آئیم و مى‏بینیم گروه گروه مردم از این کوه کوچک به آن کوه کوچکتر مى‏روند، و از آنجا به این باز مى‏گردند، و بى آنکه چیزى به دست آورده باشند این عمل را تکرار مى‏کنند، گاه مى‏دوند، و گاه راه مى‏روند...داستان سعى و تلاش آن زن با ایمان" هاجر" را براى نجات جان فرزند شیرخوارش اسماعیل در آن بیابان خشک و سوزان به خاطر مى‏آوریم که چگونه بعد از این سعى و تلاش خداوند او را به مقصدش رسانید، چشمه زمزم از زیر پاى نوزادش جوشیدن گرفت، ناگهان چرخ زمان به عقب بر مى‏گردد، پرده‏ها کنار مى‏رود، و خود را در آن لحظه در کنار" هاجر" مى‏بینیم، و با او در سعى و تلاشش همگام مى‏شویم که در راه خدا بى سعى و تلاش کسى به جایى نمى‏رسد! لذا به آسانى مى‏توان از آنچه گفتیم نتیجه گرفت که" حج" را باید با این رموز تعلیم داد، و خاطرات ابراهیم و فرزند و همسرش را گام به گام تجسم بخشید، تا هم فلسفه آن درک شود و هم اثرات عمیق اخلاقى حج در نفوس حجاج پرتوافکن گردد، که بدون آن آثار، قشرى بیش نیست.[8]

5. درآمدی بر نکات تفسیری در احکام حج
حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ،مفسر بزرگ قرآن کریم در تبیین برخی شاخصه های تفسیری احکام حج اینگونه فرمودند:

خداوند متعال در قرآن کریم ودر (آیه 197سورۀ بقره)احکام حجّ را تعقیب مى‏کند و دستورات جدیدى مى‏دهد.

1- نخست مى‏فرماید: «حجّ در ماههاى معینى است» (الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ). منظور از این ماهها، ماههاى شوال، ذى القعده و ذى الحجه است.

2- سپس به دستور دیگرى، در مورد کسانى که با احرام بستن شروع به مناسک حجّ مى‏کنند، اشاره کرده مى‏فرماید: «آنها که حجّ را بر خود فرض کرده‏اند (و احرام بسته‏اند باید بدانند) در حجّ آمیزش جنسى، و گناه و جدال نیست» (فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ).

به این ترتیب محیط حجّ باید از تمتعات جنسى و همچنین گناهان و گفتگوهاى بى‏فایده و جر و بحثها و کشمکشهاى بیهوده پاک باشد، زیرا محیطى است که روح انسان باید از آن نیرو بگیرد و یکباره از جهان ماده جدا شود، و به عالم ماوراء ماده راه یابد، و در عین حال رشته الفت و اتحاد و اتفاق و برادرى در میان مسلمانان محکم گردد و هر کارى که با این امور منافات دارد ممنوع است.

3- در مرحله بعد به مسائل معنوى حجّ، و آنچه مربوط به اخلاص است اشاره کرده، مى‏فرماید: «آنچه را از کارهاى خیر انجام مى‏دهید خدا مى‏داند» (وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللَّهُ).

و این بسیار لذتبخش است که اعمال خیر در محضر او انجام مى‏شود.[9]

و در ادامه همین مطلب مى‏فرماید: «زاد و توشه تهیه کنید که بهترین زاد و توشه‏ها پرهیزکارى است و از من بپرهیزید اى صاحبان عقل» (وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوى‏ وَ اتَّقُونِ یا أُولِی الْأَلْبابِ).

این جمله اشاره لطیفى به این حقیقت است که در سفر حجّ موارد فراوانى براى تهیه زادهاى معنوى وجود دارد که باید از آن غفلت نکنید،..آنها که روحى بیدار و اندیشه‏اى زنده دارند مى‏توانند براى یک عمر از این سفر بى‏نظیر روحانى توشه معنوى فراهم سازند.[10]

بدیهی است وجود ابعاد و زوایای مختلف فریضۀ حج امری انکار ناپذیر است ، لیکن واکاوی این شاخصه ها با نگاه ژرف اندیشانۀ حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظله) می تواند به عنوان چراغ راه کسب علم و معرفت و شناخت نسبت به زوایای مختلف این عبادت مهم از قبیل مولّفه های عبادی، سیاسی،اجتماعی و فرهنگی، اخلاقی و اقتصادی مورد توجه قرار گیرد که عبارتند از:

شاخصه های عبادی در فریضۀ حج
1. تقویت پایه های تقوا و اخلاص
حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظله) در تبیین شاخصه های عبادی فریضۀ حج «تربیت نفوس و تهذیب اخلاق و تقویت پایه‏هاى تقوا» را به عنوان شاکلۀ اصلی فلسفۀ حج برشمردند و فرمودند:در بعد اخلاقى و عبادى که مهمترین فلسفه حج را تشکیل مى‏دهد تربیت نفوس و تهذیب اخلاق و تقویت پایه‏هاى تقوا و اخلاص مطرح است.[11] تعبیرمعروفى که در احادیث اسلامى آمده که مى‏گوید: «یخرج من ذنوبه کهیئته یوم ولدته امّه، کسى که حجّ خانه خدا را (از روى اخلاص و توجّه و با حفظ آداب و اسرار آن) انجام دهد از گناه پاک مى‏شود همانند روزى که از مادر متولّد مى‏شود!»[12] دلیل روشنى براى تأثیر حجّ بر روح و جان انسان است که او را از همه آلودگیها پاک مى‏کند و آثار گناهانى که یک عمر در دل نشسته است، مى‏زداید و این بزرگترین فایده‏اى است که نصیب زوّار بیت اللّه الحرام مى‏شود. [13]

2. حج؛ تولّد دوباره
معظم له در فرازی فریضۀ حج را به عنوان رویشی جدید برای مومنان عنوان نمودند و فرمودند: مومنان هر گامى که بر مى‏دارند گامى به سوى خدا نزدیکتر مى‏شوند و معبود و محبوب حقیقى را در همه جا حاضر مى‏بینند. آرى حج یک تولّد دوباره است! کسانى که حج را با تمام وجودشان درک مى‏کنند آثار معنوى و روحانى آن را تا پایان عمر در دل خویش احساس مى‏کنند و شاید به همین دلیل است که حج، یک بار، در تمام عمر واجب شده است.[14]

مخصوصا توجه به این حقیقت که مراسم حج در هر قدم یاد آور خاطرات ابراهیم بت‏شکن، و اسماعیل ذبیح اللَّه، و مادرش هاجر است، و مجاهدتها و گذشتها و ایثارگرى آنها را لحظه به لحظه در برابر چشمان انسان مجسم مى‏کند، و نیز توجه به اینکه سرزمین مکه عموماً و مسجد الحرام و خانه کعبه و محل طواف خصوصاً یاد آور خاطرات پیامبر اسلام و پیشوایان بزرگ و مجاهدتهاى مسلمانان صدر اول است این انقلاب اخلاقى عمیقتر مى‏گردد، به گونه‏اى که در هر گوشه‏اى از مسجد الحرام و سرزمین مکه انسان، چهره پیامبر ص و على ع و سایر پیشوایان بزرگ را مى‏بیند، و صداى آواى حماسه‏هاى آنها را مى‏شنود.

آرى اینها همه دست به دست هم مى‏دهند و زمینه یک انقلاب اخلاقى را در دلهاى آماده فراهم مى‏سازند، به گونه‏اى توصیف ناشدنى و رق زندگانى انسان را بر مى‏گردانند و صفحه نوینى در حیات او آغاز مى‏کنند.[15]

شاخصه های اخلاقی فریضۀ حج
1. دگرگونی اخلاقی
در بیان حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی مهم‏ترین فلسفه حج همان دگرگونى اخلاقى است که در انسان‏ها به وجود مى‏آورد. مراسم «احرام» انسان را به‏کلّى از تعیّنات مادّى و امتیازات ظاهرى و لباس‏هاى رنگارنگ و زر و زیور بیرون مى‏بَرد و با تحریم لذایذ و پرداختن به خودسازى که از وظایف مُحرم است، او را از جهان مادّه جدا کرده و در عالمى از نور و روحانیّت و صفا فرو مى‏بَرد و آنان که در حال عادى بار سنگین امتیازات موهوم و درجه‏ها و مدال‏ها را بر دوش خود احساس مى‏کنند یک‏مرتبه سبکبار و راحت و آسوده مى‏کند. زیرا حج‏ لباس غرور و خودبینى را از تن انسان بیرون مى‏آورد و درس تواضع و اخلاص و فروتنى را به او مى‏آموزد.[16]

2. مبارزه با نفس
هم چنین معظم له در تشریح آثار بی بدیل آموزه های اخلاقی مناسک حج برای زائران حرم امن الهی فرمودند: به یقین برنامه‏اى همچون حج‏ براى این تنظیم شده که انسان در پرتو آن با هواى نفس و وسوسه‏هاى شیطانى مبارزه کند و هرگاه این مراسم، منظره جالبى داشته باشد این مبارزه کم‏رنگ خواهد شد؛ ولى هنگامى که با زحمت و مشقّت و در محیطى خشک و ساده برگزار گردد وسوسه‏هاى شیاطین و هواى نفس، فعّال مى‏شود و اینجاست که بازار مبارزه، داغ و بندگان باایمان، نیرومند و قوى مى‏شوند و آثار تربیتى حج‏ در آنها آشکار مى‏گردد. [17]

شاخصه های سیاسی فریضۀ حج
1. وحدت امت اسلامی، راهبرد کلیدی در فریضۀ حج
بدیهی است لزوم تقویت وحدت امت اسلامی امری انکار ناپذیر است، لذا بهره گیری از اعمال عبادی سیاسی حج در تحقق این مسأله می تواند آثار و برکات بی نظیری در اتّحاد امت اسلامی فراهم سازد.

از این رو در اندیشۀ متعالی حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظله) مولّفه وحدت امت اسلامی به عنوان شاخصۀ راهبردی در فریضۀ حج مورد توجه قرار گرفته است، معظّم له در فرازی فرمودند: روح عبادت توجّه به خدا و روح سیاست توجّه به خلق خداست. این دو در حج چنان به هم آمیخته‏اند که تار و پود یک پارچه به حساب مى‏آیند، لذا حج عامل مؤثّرى براى وحدت صف‏هاى مسلمانان است.[18]

حج عامل مبارزه با تعصّبات ملّى و نژادپرستى و محدود شدن در حصار مرزهاى جغرافیایى است.[19]

در روایات اسلامى، حج به‏عنوان جهاد افراد ضعیف شمرده شده، جهادى که حتّى پیرمردان و پیرزنان ناتوان با حضور در صحنه آن مى‏توانند شکوه و عظمت امّت اسلامى را منعکس سازند و با حلقه‏هاى تو در توى نمازگزاران گرد خانه خدا و سردادن آواى وحدت و تکبیر، پشت دشمنان اسلام را بلرزانند.[20] از این رو حج‏ باعث اتحاد صفوف مسلمانان و قوت و قدرت اسلام مى‏گردد.[21]

2.کنگرۀ سالانۀ حج ، بزرگترین حلقۀ اتصال امت اسلامی
معظم له با تشبیه موسم حج به کنگرۀ عظیم امت اسلامی و در تشریح کارآمدی بی بدیل این اجتماع عظیم و باشکوه فرمودند: آورنده اسلام با وضع قوانین سیاسى و دعوت به تشکیل کنگره سالانه در سرزمین مکّه، بقا و ابدیّت و مصونیّت آیین خود را تضمین نموده است و طبعاً این کنگره اثراتى بالاتر از اثرات کنگره‏هاى سالانه احزاب سیاسى و زنده جهان در بر خواهد داشت.[22]

منتها، سران سیاسى، در این اعصار به اهمّیّت چنین موضوعاتى توجّه پیدا کرده‏اند در حالى که اسلام از چهارده قرن پیش طرح آن را ریخته و اثرات مطلوبى از آن گرفته است. متفکّران اسلام که طبعاً در اجتماع مزبور شرکت خواهند داشت، مى‏توانند آخرین تحوّلات اوضاع جهان اسلام را مورد بررسى قرار دهند و پس از گردآورى اطّلاعات دقیق و تبادل نظر، در بهبود وضع مسلمانان بکوشند و سرزمین اسلام را از عوامل ضدّ آزادى و استقلال پاک سازند و به پیشرفت همه جانبه مسلمانان جهان کمک کنند.[23]

چه اجتماعى سودمندتر از این که مى‏تواند بزرگترین حلقه اتّصال میان مسلمانان جهان باشد و سران اسلام را از اوضاع یکدیگر آگاه سازد.[24]

لذا کنگره سالانه حج همواره الهام‏بخش بسیارى از جنبش‏هاى آزادى خواهى و نهضت‏هاى عظیم براى گسستن زنجیرهاى ظلم و ستم و تعدّى بوده است و این نکته با مراجعه به تاریخ اسلامى و انقلاب‏هاى فرزندان اسلام روشن مى‏شود؛ زیرا نطفه بسیارى از نهضت‏هاى اسلامى که براى انداختن حکومت‏هاى جور و ستم صورت مى‏گرفت در ایّام حج بسته مى‏شد و این سرزمین الهام‏بخش چنین آزادى‏هایى بود.[25]

بنابراین کنگره عظیم اسلامى «حج‏» پایه‏هاى اسلام را مستحکم نموده، و قدرت و توان مسلمین را در زمینه‏هاى مختلف فکرى و فرهنگى و نظامى و سیاسى افزایش مى‏دهد.[26]

3. عزتمندی امت اسلامی
مرجع عالی قدر جهان تشیع در تبیین آثار بی نظیر فریضۀ حج در تحقق عزت و عظمت مسلمانان فرمودند: حج- اگر همان گونه که اسلام دستور داده و ابراهیم بت شکن، جهانیان را به آن فراخوانده انجام شود- سبب عزّت مسلمین، و تحکیم پایه‏هاى دین، و وحدت کلمه، و مایه قدرت و شوکت در برابر دشمنان، و برائت از مشرکین جهان خواهد شد، و این کنگره عظیم الهى، که هر سال در کنار خانه خدا تشکیل مى‏شود، بهترین فرصت را به مسلمانان براى بازسازى نیروهاى خویش، و تقویت پایه‏هاى اخوّت و برادرى، و خنثى کردن توطئه‏ها و نقشه‏هاى دشمنان اسلام در طول یکسال مى‏دهد.[27]

4. حج؛ شاخصه ای کلیدی در استکبار ستیزی
باید اذعان نمود آثار و برکات حج در مقولۀ سیاسی پس از تحقق وحدت و تحقق عزتمندی باید با مولّفه هایی همچون ستیز با ظلم و استکبار منتهی گردد، از این رو حضرت آیت الله مکارم شیرازی در تشریح این مسأله گفت: حج وسیله‏اى است براى شکستن سانسورها و از بین بردن خفقانهاى نظامهاى ظالمانه‏اى که در کشورهاى اسلامى حکمفرما مى‏شود.[28]

حج وسیله‏اى است براى انتقال اخبار سیاسى کشورهاى اسلامى از هر نقطه به نقطه دیگر، و بالاخره حج، عامل مؤثرى است براى شکستن زنجیرهاى اسارت و استعمار و آزاد ساختن مسلمین.[29]

روى همین جهت امیر مؤمنان على علیه السلام به هنگامى که فلسفه فرائض و عبادات را مى‏شمرد درباره حج مى‏گوید: الحج تقویة للدین: «خداوند مراسم حج را براى تقویت آئین اسلام تشریع کرد».[30]

هم چنین بى‏جهت نیست که یکى از سیاستمداران معروف بیگانه در گفتار ی معنادار مى‏گوید: «واى به حال مسلمانان اگر معنى حج را نفهمند، و واى به حال دشمنانشان اگر معنى حج را درک کنند»!.[31]

مجموعه‏اى این چنین فراگیر و همگانى با انگیزه‏هاى بسیار والاى معنوى در دنیا بى‏نظیر است. افسوس که مسلمانان هنوز قدرت عظیم حج را در نیافته‏اند و گرنه هر سال مى‏توانستند در زیر سایه حج، بزرگترین خدمت را به اسلام و شدیدترین‏ ضربه را بر پایه کفر بزنند.[32]

شاخصه های اقتصادی فریضۀ حج
1. حج و ضرورتی به نام ایجاد بازار مشترک اسلامی
تقویت بنیۀ اقتصادی امّت اسلامی از جمله راهبردهای کلیدی در عزتمندی امت اسلامی است، از این رو کنگرۀ عظیم حج می تواند در این مقوله نقش به سزایی در تحقق تقویت اقتصاد امت اسلامی ایفا نماید، که تحقق این مهم نیازمند بصیرت دولت های اسلامی است، اما متأسفانه تاکنون در سایۀ غفلت برخی دولت های به ظاهر اسلامی فلسفۀ اقتصادی فریضۀ حج مورد غفلت و بی اعتنایی قرار گرفته است.

لیکن با این اوصاف نگاه ژرف اندیشانۀ مرجع عالی قدر جهان تشیع و تأکید روز افزون بر نقش آفرینی کنگرۀ عظیم حج در تقویت اقتصاد امّت اسلامی و ارائۀ راهکارهایی ارزشمند در این مسأله، حاکی از عمق معرفت و بصیرت و دغدغه مندی مرجعیت دینی نسبت به سرنوشت امّت اسلامی است؛ از این رو معظم له در فرازی فرمودند:
برخلاف آنچه برخى فکر مى‏کنند، استفاده از کنگره عظیم حج براى تقویت پایه‏هاى اقتصادى کشورهاى اسلامى نه‏تنها با روح حج منافات ندارد، بلکه طبق روایات یکى از فلسفه‏هاى آن را تشکیل مى‏دهد.[33]

لذا چه مانعى دارد مسلمانان در آن اجتماع بزرگ پایه یک بازار مشترک اسلامى را بگذارند و زمینه‏اى مبادلاتى و تجارى را در میان خود به‏گونه‏اى فراهم سازند که نه منافعشان به جیب دشمنانشان بریزد و نه اقتصادشان وابسته به اجانب باشد، این دنیاپرستى نیست، بلکه عین عبادت و جهاد است.[34]

بنابراین فلسفه اقتصادى حج، در روایات اسلامى نیز اشاره شده است که حج مى‏تواند قدرت اقتصادى مسلمین را بیشتر کند و از تنگناهاى مالى برهاند.

2. کنگرۀ عظیم حج؛ تقویت اقتصاد عمومی امت اسلامی
مرجع عالی قدر جهان تشیع با تأکید بر ضرورت برگزاری نشست های اقتصادی کشورهای اسلامی و تبادل افکار و ایده های منبعث از اقتصاد اسلامی فرمودند: در روایات اسلامى «فلسفه اقتصادى» نیز یکى از اسرار و اهداف حج شمرده شده است. ممکن است کسانى بپرسند: حج با مسائل اقتصادى چه کار دارد؟ ولى وقتى به این نکته توجّه کنیم که مهمترین مشکل مسلمین امروز همان وابستگى اقتصادى آنها به دشمنان اسلام است، و در کنار مراسم حج مى‏توان کنگره‏ها و سمینارهاى عظیمى از اقتصاددانان جهان اسلام به وجود آورد، و مسلمین را از این نظر از زیر سلطه اجانب رهایى بخشید، اهمّیّت این موضوع روشن مى‏شود.[35]

لذا مسافرت مسلمانان از نقاط مختلف دنیا به سوى خانه خدا و تشکیل آن کنگره عظیم اسلامى مى‏تواند پایه و اساسى براى یک جهش اقتصادى عمومى در جوامع اسلامى گردد به این ترتیب که مغزهاى متفکر اقتصادى مسلمین پس از مراسم حج‏ یا قبل از آن دور هم بنشینند و با همفکرى و همکارى پایه محکمى براى اقتصاد جوامع اسلامى بریزند و با مبادلات صحیح تجارتى آن چنان اقتصاد نیرومندى به وجود آورند که از دشمنان و بیگانگان بى‏نیاز گردند.[36]

حال با این اوصاف این معاملات و مبادلات تجارتى خود یکى از وسایل تقویت جامعه اسلامى در برابر دشمنان اسلام است، زیرا مى‏دانیم هیچ ملتى بدون داشتن اقتصادى نیرومند استقلال کامل نخواهد داشت، ولى بدیهى است فعالیتهاى تجارتى باید تحت الشعاع جنبه‏هاى عبادى و اخلاقى حج باشد نه حاکم و مقدم بر آنها و خوشبختانه مسلمانان وقت کافى قبل یا بعد از اعمال حج براى این کار دارند.[37]

لذا باید اذعان نمود خطرناکترین مشکل مسلمانان امروز وابستگى اقتصادى آنها به بیگانگان است، چه مانعى دارد که در کنار مراسم حج، کنگره‏ها و سمینارهاى بزرگى از اقتصاددانان جهان اسلام تشکیل شود و به عنوان یک عبادت الهى و نجات مسلمین از چنگال فقر و وابستگى به بیگانگان، در باره مشکلات اقتصادى جهان اسلام بیندیشند و طرح­هاى سازنده‏اى تهیّه کنند؟ مسأله، جنبه شخصى ندارد که سر از دنیاپرستى بیرون آورد، بلکه هدف تقویت کلّ جهان اسلام و نجات از فقر و خدمت به عظمت مسلمین است.[38]

شاخصه های اجتماعی فریضۀ حج
1. فریضۀ حج؛ نفی اسلام سکولار؛ تأکید بر اسلام نبوی(ص)
از جمله آثار و برکات فریضۀ حج می توان به کارکردهای بی نظیر این عمل عبادی در تقویت بافت اجتماعی منبعث از ارزش های مشترک اسلامی در جهان اسلام اشاره نمود، حضرت آیت الله مکارم شیرازی در تشریح این مسأله اظهار داشت: عبادات اسلامى هم چون حج داراى اسرارى است که مستقیماً به خود عبادت کننده یا جامعه‏اى که در آن زندگى مى‏کنند باز مى‏گردد.[39] لیکن فراتر از همه عبادات، حج می باشد که به طور کامل جنبه اجتماعى دارد،[40]

بدیهی است اسلام یک دین اجتماعى است؛ بدین‏جهت جامعه اصل، و افراد فرع به حساب مى‏آیند که باید در جامعه ذوب شوند. بنابراین، کسانى که مى‏پندارند اگر در خانه عبادت کنند حضور قلب بیشترى پیدا مى‏کنند و با این بهانه از مسجد و جماعت مسلمانان دورى مى‏گزینند در اشتباهند. از این‏رو غالب ضمیرهاى نماز ضمیر جمع است. به عنوان مثال مى‏توان به‏ «ایّاکَ نَعْبُدُ»؛ (پروردگارا) تنها تو را مى‏پرستیم»؛ «وَایَّاکَ نَسْتَعینُ»؛ و تنها از تو یارى مى‏جوییم»؛ «وَاهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیمِ»؛ ما را به راه راست هدایت کن»؛[41]

2. فریضۀ حج؛ آشتی قلوب در جوامع اسلامی
معظم له در تبیین کارکردهای ارزشمند حج در جمع گرایی امت اسلامی و رفع برخی مسائل و مشکلات و چالش ها و کدورت ها در میان جوامع اسلامی فرمودند: مسائل اجتماعى از دیدگاه اسلام به قدرى اهمیّت دارد، که هر چیز در راستاى آن باشد و به وحدت و آشتى میان مسلمین کمک کند مطلوب است. و آنچه سبب جدایى و اختلاف مسلمانان گردد، منفور است. بنابراین آشتى دادن و اصلاح ذات البین آن قدر اهمیّت دارد که در ردیف جهاد در خط مقدم جبهه شمرده شده است.[42]

حال با این تفاسیر اساس تعلیمات اسلامى بر اجتماع و جمعیّت است، یعنى اسلام اصل را جامعه مى‏داند و افراد در دل جامعه پرورش پیدا مى‏کنند و لذا مى‏بینیم که عبادات در اسلام شکل جمعى دارد... روح حج‏ هم جماعت است.. و هر چه جماعت را سست کند مبغوض است. سخن‏چینى، غیبت و تهمت، پیوندها را قطع مى‏کند، اصلاح ذات بین، تعاون و همکارى، برآوردن حوائج مردم، محبوب است چون باعث پیوند است.[43]

سخن آخر
در خاتمه باید گفت در کنار توجّه و عنایت به جسم عبادات، باید به روح آن هم توجّه نمود. زیرا هم آنان که فقط به جسم عبادات توجّه مى‏کنند و از روح آن غافلند در خطا و اشتباهند، و هم آنان که توجّهى به جسم عبادات ندارند، و به خیال خود فقط به روح عبادت نظر دارند، راه خطا و اشتباه را در پیش گرفته‏اند. جسم حج‏، احرام، وقوف در عرفات و مشعر، اعمال منى، طواف، سعى، حلق، تقصیر و مانند آن است، امّا روحش آن است که حاجى وقتى از مکّه باز مى‏گردد آدم تازه‏اى شده باشد، نه این که پول زیادى همراه خود ببرد و مقدارى وسائل نامرغوب ساخت چین و آمریکا و اسرائیل همراه خویش بیاورد. آرى روح حج‏ آن است که تحوّلى در روح انسان ایجاد شود، آثار رسول خدا صلى الله علیه و آله را ببیند. تاریخ زنده اسلام را در مکّه و مدینه مطالعه کند، و با یک سیر روحانى، به دل تاریخ اسلام و زمان پیامبر خدا در صدر اسلام سفر کند، و با چشم دل ببیند که چگونه پیامبر صلى الله علیه و آله تنها با خدیجه علیها السلام و حضرت على علیه السلام در مقابل دیدگان مشرکان و دشمنان اسلام در برابر ذات لایزال حضرت حق به نماز مى‏ایستاد، و جز به رضایت پروردگار به هیچ چیز نمى‏اندیشید.[44]

لذا برای حصول به روح و مغز فریضۀ حج به ویژه دریافت آموزه های اخلاقی حج، باید از تهدید و کابوسى به نام سوغاتى، حتّى در آن مواقف شریف، برحذر بود، زیرا این مقوله برخى از حجّاج را رها نمى‏کند، و بیشتر وقتشان را اشغال نموده، وآنها را در بازارها و مغازه‏ها سرگردان مى‏نماید. آنها بجاى اینکه در آنجا به دنبال چیزهایى باشند که در وطن نمى‏یابند، متأسّفانه بیشتر وقتشان را صرف امورى مى‏کنند که در شهر و دیارشان به وفور یافت مى‏شود. باید براى این فرهنگ غلط فکرى کرد، تا این بیمارى مهلک فلسفه اخلاقى حج را کمرنگ نسازد.[45]

[1] انوار هدایت، مجموعه مباحث اخلاقى، ص: 401.
[2] آیین ما (اصل الشیعة)، ص: 201.
[3]همان.
[4] همان.
[5] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص288.
[6] تفسیر نمونه ؛ ج‏19 ؛ ص125.
[7] همان.
[8] تفسیر نمونه، ج‏19، ص: 127.
[9] برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 180.
[10] همان.
[11] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج‏1 ؛ ص.261
[12] بحار الانوار، جلد 99، صفحه 26.
[13] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج‏1 ؛ ص261.
[14] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج‏1، ص: 262.
[15] تفسیر نمونه، ج‏14، ص: 76.
[16] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج‏7 ؛ ص426.
[17] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج‏7 ؛ ص430.
[18] انوار هدایت، مجموعه مباحث اخلاقى ؛ ص403.
[19] همان.
[20] انوار هدایت، مجموعه مباحث اخلاقى، ص: 404.
[21] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج‏7 ؛ ص442.
[22] پاسخ به پرسشهاى مذهبى، ص: 289.
[23] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص289.
[24] همان.
[25] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص290.
[26] زهرا (ع) برترین بانوى جهان ؛ ص170.
[27] قهرمان توحید، شرح و تفسیر آیات مربوط به حضرت ابراهیم (ع) ؛ ص181.
[28] یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ ؛ ص437.
[29] همان.
[30] نهج البلاغه کلمات قصار شماره 252.
[31] یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ ؛ ص437.
[32] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج‏1، ص: 262.
[33] انوار هدایت، مجموعه مباحث اخلاقى ؛ ص405.
[34] انوار هدایت، مجموعه مباحث اخلاقى ؛ ص405.
[35] این چهار فلسفه در حدیثى از امام علىّ بن موسى الرّضا علیه السلام نقل شده است. به وسائل‏الشّیعه، ج 8، ص 7، ح 15، مراجعه فرمایید.
[36] تفسیر نمونه ؛ ج‏2 ؛ ص57.
[37] تفسیر نمونه ؛ ج‏2 ؛ ص57.
[38] در روایتى که هشام بن حکم از امام صادق( ع) نقل کرده است به همه این فلسفه‏هاى چهارگانه به طور اجمال اشاره شده است( وسائل الشیعه، جلد 8، صفحه 9) براى توضیح بیشتر در باره فلسفه حج مى‏توانید به جلد 14 تفسیر نمونه مراجعه کنید.
[39] پاسخ به پرسشهاى مذهبى، ص: 290.
[40] اخلاق در قرآن ؛ ج‏3 ؛ ص452.
[41] قهرمان توحید، شرح و تفسیر آیات مربوط به حضرت ابراهیم (ع) ؛ ص178.
[42] قهرمان توحید، شرح و تفسیر آیات مربوط به حضرت ابراهیم (ع) ؛ ص180.
[43] گفتار معصومین(ع) ؛ ج‏2 ؛ ص77.
[44] از تو سوال مى کنند(مجموعه سوالات قرآنى از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله) ؛ ص53.
[45] سوگندهاى پر بار قرآن ؛ ص163.
/1323/د101/ج