صبوری؛ نیاز واقعی بشر امروز

به گزارش سرویس پیشخوان خبرگزاری رسا، عام‌ترین و مهم‌ترین صفت نفسانی بازدارنده صبر است و بعضی از عالمان اخلاق صبر را دروازه ورود به مقام رضایت به مقدّرات الهی می‌دانند و در همه کتاب‌های آسمانی، و گفتار همه پیامبران و اولیاء خدا و امامان(ع) با تاکیدهای فراوانی، به صبر و استقامت سفارش شده است، به طوری که آن را اکسیر اعظم و کیمیای کلیدی مشکلات دانسته‌اند، و ضد آن عجز و ضعف و سست عنصری را موجب انحرافات و بدبختی‌های ویرانگر می‌دانند.

به قول مولانا:

صد هزاران کیمیا حق آفرید                 

کیمیایی همچو صبر آدم ندید

صبر و استقامت از واژه‌هایی است که در قرآن با تعبیرات گوناگون، بیش از 200 بار آمده است، صبر به تنهایی 93 مرتبه وارد شده است و از مفاهیم بسیار مهمی است که در سرلوحه دستورهای سرنوشت ساز قرآن قرار گرفته است، در حدی که پاداش صابران، صلوات و درودهای پی‌درپی خداوند معرفی شده، و آنها به عنوان هدایت یافتگان نامیده شده‌اند.

در نوشتار حاضر بعد از تبیین و تفسیر واژه صبر، راهکارهایی در جهت بالا بردن این صفت فضیلت نفسانی ارائه گردیده است.

تعریف صبر

صبر در لغت به حبس، امساک و در محدودیت قرار دادن اطلاق میگردد؛ (المفردات فی غریب القرآن، ص474 و ابن منظور، لسان العرب، ج4، ص438)

یعنی نگهداری نفس از بی‌تابی در مقابل مکروهات و ناملایمات. (زین‌الدین بن علی شهید ثانی، ارمغان شهید،ص44)

و در اصطلاح علم اخلاق به حفظ نفس از اضطراب، اعتراض و شکایت و همچنین به آرامش و طمأنینه گفته می‌شود.(التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج6، ص182)

اقسام صبر

1. صبر عوام

و آن پنهان نمودن ناراحتى و اظهار صبر و شکیبائى در مقابل مشکلات و ناملایمات به طورى که پیش عقلا و عامّه مردم مورد تحسین قرار بگیرد.

و این نوع صبر مصداق این آیه است:

یَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ‏. (روم ـ 7)

یعنى: اشخاصى هستند تمام توجهشان به‌زندگانى دنیا است و از آخرت غافلند.

2. صبر زاهدان و پرهیزکاران

و این صبر به‌توقع ثواب آخرت و رسیدن به نعمت‌هاى آنجاست.

که مصداق این آیه است: إِنَّما یُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ‏. (زمرـ10) یعنى: جز این نیست که صبرکنندگان اجر بى‏پایان دارند.

3. صبر عارفان

بعضى از عارفان از مصیبت‌ها و مکروهات لذت مى‏بردند، چون مى‏دانند از همه خلق جهان ایشان مورد نظر خداوندى قرار گرفته‏اند.

در این زمینه مولوى می‌سراید:

در بلا هم مى‏چشم لذات او            

مات اویم مات اویم مات او

و این صبر مصداق آیه شریفه است:

وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ‏ (بقره ـ 155)

یعنى: بشارت بده اى پیغمبر به صبرکنندگان. آن کسانى که هر گاه مصیبتى به ایشان وارد شود مى‏گویند: (إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ‏) ما از خدائیم و بازگشت ما به سوى خداست. درود و رحمت خدا بر اینها است و اینها هدایت یافتگان هستند.

و این قسم صبر، رضا نامیده مى‏شود، و در آینده راجع به آن بحث مى‏شود.

اما قسم اول صبر که ذکر شد، هیچ گونه اجر اخروى ندارد، زیرا آن را براى مردم ریاکارانه انجام داده است ولى بهتر از جزع و بى‏تابى است، زیرا از نظر اخلاقى ممدوح و پسندیده است و لو براساس ایمان نباشد. چون سبب ترویج اخلاق خوب مى‏شود. و در نظام اجتماعى مؤثر است بلکه گاهى انسان را مى‏کشاند به قسم ثانى که صبر براساس ایمان است.

قسم دوم صبر مؤمنین و متقین و زاهدان و عابدان است. بدان که خداى تعالى در قرآن صابرین را به صفات مختلف بیان کرده و در هفتاد و چند مورد اکثر خوبی‌ها و خیرات را ثمره و نتیجه صبر دانسته و درجات آخرت را پاداش صبر بیان داشته است.(زین الدین بن علی شهید ثانی، ارمغان شهید،ص 45-47)

ارزش صبر در قرآن

1.ما بطور حتم و بدون استثناء همگى شما را یا با خوف و یا گرسنگى و یا نقص اموال و جانها و میوه‏ها مى‏آزمائیم، و تو اى پیامبر صابران را بشارت ده (بقره ـ 155). یعنى آنهایى را که وقتى مصیبتى به‌‌ ایشان مى‏رسد می‌گویند: (إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ) ما ملک خدائیم و بسوى او باز خواهیم گشت (بقره ـ 156) .اینان مشمول صلواتى از پروردگارشان هستند و تنها ایشان راه یافتگانند (بقره ـ 157). (سید محمد باقر موسوی همدانی، ترجمه تفسیر المیزان، ج1، ص155)

2.مگر کسانى که (در سایه‏ ایمان واقعى،) اهل صبر و عمل صالح هستند، (نه با رفتن نعمت مأیوس و نه با آمدن آن فخرفروشى نمى‏کنند.) براى آنان مغفرت و پاداشى بزرگ خواهد بود. (هود ـ 11) (محسن قرائتی،تفسیر نور، ج5، ص290)

3.و چه بسیار پیامبرانى که همراه آنان خداپرستان بسیارى جنگیدند، پس براى آنچه در راه خدا به آنان رسید، نه سستى کردند و نه ناتوان شدند و تن به ذلّت ندادند و خداوند صابران را دوست دارد (آل عمران ـ 146) (محسن قرائتی، تفسر نور، ج2، ص169)

4.پس «صبر» کن، صبرى جمیل و زیبا خالى از هر گونه ناسپاسى. (معارج – 5)

5.اى کسانى که ایمان آورده اید! در برابر مشکلات و مصائب و هوس‌هاى سرکش استقامت کنید! و در برابر دشمنان (نیز) پایدار باشید و از مرزهاى خود مراقبت نمائید و از خدا بپرهیزید، شاید رستگار شوید. (آل عمران – 200)

صبر در روایت

به گفته بعضى از علماى اخلاق، روایاتى که درباره فضیلت صبر و شکیبایى از معصومین(ع) به ما رسیده، بیش از آن است که به شمارش در آید. و در برخى از کتب که درباره صبر تألیف یافته، نزدیک به 900 حدیث از پیغمبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) در این باره آمده است، که بخشی از آنها را ذکر می‌کنم:

1. رسول خدا(ص) فرمودند: اَلصَّبْرُ خَیْرُ مَرْکَب مَا رَزَقَ اللّهُ عَبْداً خَیراً لَهُ وَ لا اَوسَعُ مِنَ الصَّبْرِ. صبر بهترین مرکب سوارى است؛ خداوند هیچ بنده‌اى را بهتر و گسترده‌تر از صبر روزى نداده است. (میزان الحکمه، ج2، ح10025)

تعبیر به «بهترین مرکب»، این حدیث شریف اشاره به این دارد که صبر، وسیله رسیدن به همه سعادت‌ها و خوشبختى هاست و انسان بدون آن به هیچ مقامى در دنیا و آخرت نمى‌رسد.

2.امیر مؤمنان على(علیه السلام) مى فرمایند: عَلَیْکُم بِالصَّبْرِ فَاِنَّ الصَّبْرَ مِنَ الاْیمَانِ کَالرَّأسِ مِنَ الْجَسَدِ.

بر شما باد به صبر و استقامت کردن؛ زیرا صبر نسبت به ایمان، همانند سر به بدن است. (نهج‌البلاغه،کلمات قصار82)

نشان مى­دهد که صبر نقش کلیدى براى تمام ابعاد زندگى انسان دارد، به همین دلیل در ذیل همین حدیث آمده است «لا اِیمانَ لِمَنْ لا صَبْرَ لَهُ» کسى که صبر و استقامت ندارد، ایمان او پایدار نخواهد ماند.

3.پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) می‌فرمایند: اَلصَّبْرُ نِصْفُ الاِیمانِ.

صبر نصف ایمان است. (محجه البیضاء، ج7، ص 106)

در بعضى از روایات، نصف ایمان را شکر گزارى و نصف دیگر آن را صبر دانسته‌اند. صبر و استقامت براى رسیدن به نعمت‌ها و سپس شکر نعمت؛ یعنى بهره‌بردارى صحیح از مواهب و نعمت‌هاى الهى.

4.در حدیث دیگر، رسول خدا(ص) در تعبیر زیباى دیگرى فرمودند: اَلصَّبْرُ کَنْزٌ مِنْ کُنُوزِ الْجَنَّةِ.

صبر گنجی از گنج‌های بهشت است. (محجه‌البیضاء، ج 7، ص107)

راهکارهای صبوری

برای اینکه در فراز و نشیب زندگی دارای آرامش همراه با تلاش باشیم و درون‌مان دائماً آماج طوفان‌ها نگردد، امور زیر بسیار لازم و توجه به آنان ضروری است:

واقع گرایی

یکی از عوامل مهم در افزایش توان بردباری و یکی از مهارت‌های لازم برای مقابله با فشارهای روانی، شناخت واقعیت های موجود درباره سختی‌های زندگی در دنیا است. از این رو باید بپذیریم که دنیا محل مشکلات و حوادث است. این پذیرش و این دید به دنیا انتظارات ما را تنظیم می‌کند. چرا که اگر دنیا را محلی برای رسیدن به خواسته هایمان بپنداریم، در صورت نرسیدن به آن کنترل خود را از دست می‌دهیم و به عصبانیت و خشم خود را پیوند می‌زنیم.

بنابراین در ابتدا لازم است که شکل واقعی دنیا را بپذیریم. یکی از کلیدهای اصلی رضایت از زندگی و توان افزائی و صبر در این نگرش نهفته است.

بنابراین توجه به اینکه دنیا خواستگاه مشکلات است، انسان را از جهت روانی آماده و صبر را در آدمی نهادینه می سازد.

فکر آن باشد که بگشاید رهى                          

راه آن باشد که پیش آید شهى‏

پیامبر خدا(ص) می فرماید: «هر کس چیزی را طلب کند که آفریده نشده، خود را به زحمت انداخته و چیزی نصیب او نمی گردد». (جامع الاخبار،ص517)

در ادامه روایت حضرت آن چیزی را که خلق نشده و مردم به دنبال آن هستند را بیان می‌کند و آن را «راحتی در دنیا» بر می‌شمارند.

خداوند متعال به داوود(ع) وحى فرمود: اى داوود! من پنج چیز را در پنج چیز قرار دادم، اما مردم آنها را در پنج چیز دیگر مى‌جویند؛ از این رو آنها را نمی‌یابند... آسایش را در بهشت قرار دادم، اما آنها آسودگى را در دنیا مى‌جویند از این رو آن را نمى‌یابند. (میزان الحکمه، ج1، ص304)

2. توجه به پایان پذیری و محدود بودن دنیا توان انسان را در مشکلات افزایش می‌دهد.

چرا که این نگرش عاملی می شود تا مشکلات را همیشگی نپندارد، و این باور فرد را با انگیزه می سازد که با صبر و امید در زندگی حرکت کند سختی های دنیا اگرچه محدود هستند، اما در ضمن همیشگی و در طول حیات در دنیا نیز نیستند. آری در دل این مشکلات آسایش نیز نهفته است «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً؛ (الشرح ـ 5) «به یقین با (هر) سختى آسانى است.»

توجه به این واقعیت که با هر سختی آسانی است، با هرفرازی، نشیبی وجود دارد، عاملی است که نور امید، توان صبر و تلاش برای حرکت را در زندگی و مشکلات در وجود انسان روشن کرده و روشن نگاه می‌دارد. بنابراین یکی از عوامل دیگر که از واقعیات دنیا است، پایان پذیر بودن مشکلات آن است.

توجه به این واقعیت برای افزایش توان بسیار موثر است، و خوش‌بینی را نسبت به آینده در دل انسان ایجاد می‌کند و با این خوش‌بینی فرد اقدام به اعمال و رفتار مناسب می نماید و چنین شخصی هرگز دچار افسردگی نخواهد شد.

شخص از نیازمندی خود به حضرت صادق(ع) شکایت کرد. حضرت در پاسخ وی فرمود: «بردبار باش که به زودی خداوند، فرج تو را خواهد رساند». (کافی، ج2، ص250)

3. پذیرش موقعیت

آیا تا به حال افرادی که در مشکلات بی‌تابی کرده و سخن به شکایت بر می‌گشایند را دیده‌اید؟ آیا با این روش مشکلات آنها حل می‌شود و یا گره ای بر کار خود می‌اندازند؟ به راستی در این موقع چه باید کرد؟ یکی از مواردی که در مشکلات باید مورد توجه قرار داد، پذیرش موقعیت است، که خود این عاملی می‌شود که فرد توانش را افزایش دهد و به جای بی‌تابی کردن، توان تاب آوردن در مشکلات در او ایجاد شود و با فکر و اندیشه، مشورت و مشاوره، توکل و توسل راهی برای عبور از این مانع ایجاد شده بیابد.

امام على«علیه السلام» به خوبی به این مطلب اشاره می فرماید: «همانا گرفتاری‌ها را نهایتى است که ناگزیر در آنجا پایان مى‌پذیرند. پس، هرگاه یکى از شما گرفتار مصیبتى شد، باید در برابر آن سر خود را پائین بیاورد(تسلیم و شکیبا باشد) تا بگذرد؛ چه، هرگاه گرفتاری‌ها روى آورند، چاره اندیشى، آنها را نا خوشایندتر مى‌گرداند». (میزان الحکمه، ج2، ص161)

4. کاهش دلدادگی

فقدان و از دست دادن دل داشته‌ها از حوادث تلخی است که موجب تنیدگی می گردد. انسان به آنچه دارد، هم احساس تعلق پیدا می‌کند و هم نسبت به آنها دلبسته می‌شود. از این رو است که اگر مالی و چیزی را که نسبت به آن احساس تعلق و مالکیت داریم از دست دهیم، بی تابی نموده و زبان به شکایت باز می‌کنیم.

اما اگر در زندگی توجه داشته باشیم، مالک سرزمین وجود ما خدا است در سختی‌ها غم و اندوه تبدیل به رضا و تسلیم خواهد شد. در این موقع خواهیم دانست: مواردی که از دست ما رفته امانت بوده نه اینکه مال ما بوده است. آنچه را داده‌اند پس گرفته‌اند. نه اینکه از ما گرفته‌اند. این که گمان کنیم از ما گرفته‌اند حس مالکیت ما را نشان می‌دهد، از این رو دچار غم و اندوه می شویم.

امام علی(ع) می فرماید: «مال، امانت است» (غررالحکم،ح8327)

در حقیقت، مالک اصلی خداست            

این امانت، بهر روزی نزد ماست

باور و نگرش که همه چیز از خدا است اگر در کسی شکل بگیرد، و به آن ایمان پیدا کند، یقیناً صبر و رضا در او تحقق خواهد گرفت.

با توضیحات ذکر شده می‌توان دریافت که یکی از عوامل مهم در افزایش تحمل و توان خویشتن داری توجه به خدا، قدرت او و یاری اوست. از این رو ایمان خود را با دوری از گناه، انجام فرامین الهی، تلاوت قرآن و خواندن نماز افزایش دهیم، تا صبر ما نیز افزایش یابد..

بهترین دل کاری که در مشکلات بلکه قبل از مشکلات باید انجام داد، توجه به خالق هستی بخش است «آنها کسانى هستند که ایمان آورده‏اند، و دلهایشان به یاد خدا مطمئن (و آرام) است آگاه باشید، تنها با یاد خدا دلها آرامش مى‏یابد» (رعد ـ 28)

نتایج صبر

بدان که از براى صبر نتایج بسیار است، که از جمله آنها:

 1. ارتیاض و تربیت نفس است.

اگر انسان مدتى در پیشامدهاى ناگوار و بلیّات روزگار و در مشقت عبادات و مناسک و تلخى ترک لذات نفسانیه، به واسطه فرمان حضرت ولىّ النعم، صبر کند و تحمل مشاقّ را گرچه سخت و ناگوار باشد بنماید، کم کم نفس عادت مى‏کند و مرتاض مى‏شود و از چموشى بیرون مى‏آید و سختى تحمل مشاقّ بر آن مى‏شود، و از براى نفس ملکه راسخه نوریه پیدا مى‏شود که به واسطه آن از مقام صبر ترقى مى‏کند و به مقامات عالیه دیگر نایل مى‏شود.

و در احادیث شریفه اهل بیت عصمت [ستایش‏] بلیغ از صبر گردیده، چنانچه در کافى شریف سند به حضرت صادق«سلام اللّه علیه»، رساند:

قال: الصّبر من الإیمان بمنزلة الرّأس من الجسد، فإذا ذهب الرّأس، ذهب الجسد، و کذلک إذا ذهب الصّبر، ذهب الإیمان. (اصول کافی،ج2،ص87) فرمود: «صبر نسبت به ایمان به مثابه سر است نسبت به بدن. پس وقتى رفت سر، جسد برود، و همین طور وقتى که صبر رفت، ایمان برود.»

و در حدیث دیگر سند به حضرت سجاد، على‌بن الحسین، علیهما السلام، رساند، قال: الصّبر من الإیمان بمنزلة الرّأس من الجسد، و لا إیمان لمن لا صبر له. امام سجاد(ع) فرمود: «نسبت صبر به ایمان همچون نسبت سر است به تن. و هر که صبر ندارد ایمان ندارد.»

2.صبر کلید ابواب سعادات و سر منشأ نجات از مهالک است.

 بلکه صبر بلیّات را بر انسان آسان مى‏کند و مشکلات را سهل مى‏نماید و عزم و اراده را قوّت مى‏دهد و مملکت روح را مستقل مى‏نماید. و جزع و بیتابى علاوه بر عارى که خود دارد و کاشف از ضعف نفس است، انسان را بى‏ثبات و اراده را ضعیف و عقل را سست مى‏کند. (شرح چهل‌حدیث،ص261-263)/998/د102/س

منبع: روزنامه کیهان