معماری اسلامی، در جریان زندگی جامعه ایرانی

اسلام، به عنوان دینی جامع و جاودانه، منزلگاه هر اندیشه و هنری است که در چارچوب کیش مسلمانی به منصه ظهور رسیده و مشتاقان مسلمان را شیفته هنر ناب خود می کند. اسلام با تکیه بر پتانسیل حیات بخشی خود، می تواند تا همیشه، با ارائه کامل ترین هویت مطلوب، انسان زمانه را به راه راست و خداوند تبارک و تعالی نزدیک کند. توان این دین الهی، در همه ابعاد زندگی از جمله هنر معماری نیز به خوبی دیده می شود؛ چرا که پس از گذشت قرن ها، همچنان معماری اسلامی و ایرانی، چشم هر بیننده ای را می نوازد و دهانش را از تحیر می گشاید.

اسلام با موجودیت گرفتن، ارائه احکام خود از شارع مقدس و ابلاغ آن از سوی رسول خاتم حضرت محمد(ص) تعریف کاملی از عالم هستی و نوع عالی انسان بیان می کند؛ انسانی که زیبایی را در همه ابعاد زندگی به کار بسته و همه این خواسته ها و گرایش های او به سوی یک زیبایی شناسی الهی و سیر تکاملی پیش خواهد رفت.

بر این اساس، تجربه های حسی و شهودی او با استعانت از قرآن کریم و ائمه اطهار(ع) سبب شکوفایی استعدادهای پنهان فرد شده و هنر اسلامی را در قالب های گوناگون متجلی خواهد کرد.

معماری هنرمندانه اسلامی، همراه با زیباگرایی با اصالتش، کاربردهای مهمی در سطح جهان برای تبلیغ اسلام به عنوان دینی هنر محور بر اساس موازین الهی دارد. از دیرباز سبک ساخت و ساز منازل، همراه با پستوها و اندرونی هایش، پنجره های شمالی و خانه های دوری اش، حوض های بزرگ و اتاق های چهار دری اش، باغچه ها و گلدان های قدیمی اش، درهای چوبی و پنجره های هزار رنگش همواره روح و سرزندگی یک خانواده مسلمان ایرانی را در چارچوب های معماری اسلامی وارد کرده است.

معماری اسلامی، معماری ای بر اساس مرکزیت مسجد محل و سپس قرارگیری خانه ها در اطراف آن شکل می گیرد. با همسایه هایی که از حال یکدیگر خبردار بوده و در زمان مشکل به داد یکدیگر می رسند. در مقابل این فرهنگ، ساختمان های زمخت بد قواره ای وجود دارد که به دلیل ساخت و ساز بد دیوارهایش از پوست گردو هم نازک ترند. شهروند امروزی، لاجرم در جریان امور زندگی خصوصی همسایه دیگر نیز قرار می گیرد!

اسلام، برای ساخت خانه و کاشانه، هتل و مسافرخانه، مغازه و محل خرید و فروش، مسجد و شبستان، محل ها و ساختمان و... مسیر راه نشان داده و از مسلمانان می خواهد تا با کسب یک هویت معماری اصیل اسلامی، از نمادها، نماها و هویت های بی ارزش بیگانه دوری کنند.

باید به عقب بنگریم و ببینیم چه چیزی را از دست داده ایم و از بد زمانه چه به دست آورده ایم. باید تأملی کنیم در باب نحوه ساخت و ساز اندرونی ها و اُپن هایمان؛ حوض های آبی رنگ پر از ماهی های قرمز و فواره های مدرن بی روح خانه های اشرافی مان، باید بنگریم به سازه های بدریخت بی هنری که نه تنها به مسلمانی ما بی توجه اند، گاهی در برابر آن نیز قد بدقواره علم می کنند.

این دوری بی مورد از ماهیت معماری اسلامی و اصیل ما از کجا نشأت می گیرد؟ دانشگاه ها و کلاس های درسمان؟ یا کتاب های معماری و نظریه های اساتید خارج رفته مان؟ پیمانکارهای راحت طلب و سهل انگار یا فرهنگ غلط غرب زده ما؟

با همه این ها چیزی که مشخص و مبرهن است، بحران بزرگ و ناهنجاری است که گریبان گیر زندگی امروز جامعه ایرانی است و حال خوش ساختمان های اصولی پیشین را به بداحوالی آسمان خراش های مدرن تبدیل کرده است. چیزی که به وضوح نمود دارد، فراگیر شدن این ساختار بی هویت در قالب یک کل سامان ‌مند است که فاقد هر گونه ارزش دینی و اسلامی بوده و از سوی معماران ناآگاهی ساخته می شود که به چارچوب های اسلامی زندگی توجه چندانی ندارند.(1)

خانه تراز اسلام

اما خانه تراز اسلام چه خانه ای است؟ اسلام معماری خانه ها را آبادتر از چیزی که اکنون وجود دارد می پسندد، همراه با درها و پنجره های فراخ و گشوده به سوی طبیعت و آسمان آبی؛ اما چرا باید به خانه ای با تراز اسلام بیاندیشم در حالی که می توان رفاه امروزی را در خانه های شیک ساختمان های چند طبقه جست و جو کرد؟ خانه های اسلامی توجه ویژه ای به استفاده صحیح از انرژی مصرفی دارند. پنجره های رنگارنگ و بزرگ شمالی در این گونه منازل، افزون بر آن که در برابر نور مستقیم خورشید قرار نگرفته و اجازه نمی دهند که خانه در فصول بهار و تابستان بیش از حد گرم شود، نور و گرمای مطبوعی را روانه اتاق ها می کنند. در مقابل، پنجره های شفاف غربی برای فصول سرد، گرمای خورشید کم فروغ پاییز و زمستان را به گرمایی دلچسب تبدیل می کردند. اگر قرار بود به جای استفاده از خانه های غیراسلامی، از معماری دینی و طبیعت محور استفاده شود، چه بسیار انرژی ها که بی ملاحظه هدر نمی رفت.

یک خانه مطلوب در جامعه اسلامی باید دارای ویژگی ها، باید و نباید ها باشد؛ از جمله آن ها می توان به مواردی چون بندهای زیر اشاره کرد:

1.       توصیه به عمران و آبادانی و داشتن خانه های مناسب جهت آرامش اهل آن و تربیت درست فرزندان؛

2.       توجه به محل و همسایگان پیش  از گرفتن خانه و حفظ حریم آن؛

3.       پرهیز از مشرف بودن خانه ها بر یکدیگر و پیشگیری از ایجاد هرگونه مزاحمت بر اثر همجواری بین خانه ها؛

4.       چگونگی ارتباط با طبیعت و نگهداریِ برخی از حیوانات در خانه و عدم ایجاد زحمت برای همسایگان؛

5.       نوع جهت گیری خانه در مسیر تابش نور خورشید و لزوم آن، برخورداری از استحکام و ایمنی ساختمان؛

6.       دوری از هر گونه اسراف در خانه سازی و رعایت حد اعتدال نیاز در آن تا جایی که منجر به خود نمایی و تظاهر و ریا در محل نشود؛

7.       مهم بودن ایجاد یک فضای مناسب برای عبادت در محل زندگی، داشتن مکانی ویژه برای پذیرایی از میهمانان و اگر امکان دارد، داشتن یک در ورودی جدا از بخش های خصوصی خانه، برای مهمانان؛

8.       اهمیت بهداشت(سرویس های بهداشتی، حمام و آبریزگاه ها و به خصوص دور از چشم بودن سرویس بهداشتی)؛

9.       توجه به زیباسازی در معماری اسلامی و ابعاد معنوی خانه مانند: خیر و برکت در آن، اهمیت حلال بودن ساخت مصالح در ساختن خانه ؛

10.    در پایان مهم ترین موضوع با توجه به آیات قرآن این است که، خانه با هر نوع معماری که دارد می بایست محل آرامش باشد.

آموزه هایی از خانه کعبه و معماری تک خداوند

نخستین و تواناترین معمار خلاق عالم هستی، بی تردید ذات اقدس الله است که خانه کعبه را روح انگیز ترین وجه ممکن با الهام بر قلب سلیم و به دست توانای پیامبرانش حضرت آدم و حضرت ابراهیم(ع) بنا کرد و آن را مکانی امن برای هدایت و زیر بنایی برای کل بناهای دیگر بر روی زمین و صاحبان‌ آنها قرار داد.

خداوند متعال در قرآن کریم، آیه های 96 و 97 از سوره مبارکه آل عمران درباره شکل و محتوای کار خود چنین می فرماید: «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدىً لِلْعالَمِینَ * فِیهِ آیاتٌ بَیِّناتٌ مَقامُ إِبْراهِیمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً؛ همانا نخستین خانه‏اى که براى مردم (و نیایش خداوند) قرار داده شد در سرزمین مکه است که پر برکت و مایه هدایت جهانیان است. در آن نشانه‏ هاى روشن است (از جمله) مقام ابراهیم ، و هر کس داخل آن شود در امان خواهد بود.»

با توجه به این آیه شریفه در می یابیم که هدف خداوند از ساخت این خانه مقدس و اعلام آن به عنوان یک محل امن و آرامش بخش این بوده که به بندگانش بیاموزد در هر گونه معماری اسلامی و ساخت هر خانه ای، باید ابتدا به آسایش و آرامش آن خانه اهمیت داده و سپس به سایر موارد منظور در ساختمان پرداخت.

خانه کعبه با ویژگی های ساختاری منحصر به فرد و استثنایی خود، آموزشگاهی کامل برای یک معماری دقیق و حساب شده است. حجم مکعب با نظم مثال زدنی و قامت استوارش، دیوار بیرونی مربع شکل یک‌دست و هماهنگش و تمرکز همه عناصر بر خانه بیت الله الحرام، به منظم ترین شکل به دستور خداوند تبارک و تعالی ساخته شد.

بر این اساس، با الگو گرفتن از خانه مقدس کعبه، هرگونه ساختمان سازی در معماری اسلامی باید با القای آرامش و سکوت، توازن و تعادل جسمی و روحی که در انسان به وجود می آورد، مقدمه ای شود بر تفکر و تلاشی سازنده در جامعه.(2)

این اصل در سخن اندیشمندانی چون ارسطو و ابن سینا نیز این‌گونه بیان شده است: «سکون، مقدمه تفکر است.» یک انسان برای رشد، تعالی و سعادت جاودانی خود باید از سیر در آفاق و انفُس، رهبری عقل و راهنمایی پیامبران الهی در حیات دنیوی خود بهره گیرد و از هر گونه فساد و تباهی عقل دوری نماید.

بررسی یک بعدی و تجزیه و تحلیل اجزای نمایشی معماری اسلامی، بدون آن‌که به باطن و درون آن توجه کنیم، مانند این است که جسمی را بدون روح به تحلیل در آوریم. بی تردید این تحلیل، هیچ ارزش و بار نخواهد داشت.(3)

بسیاری از کسانی که به بررسی معماری اسلامی و معماری ایران، پیش و پس از اسلام پرداخته اند، به چند اصل مهم رسیده اند که همگی در میان معماران و طراحان ساختمانی رعایت شده و مهم ترین آن ها اصل توجه به درون ساختمان ها، به ویژه خانه های مسکونی، محرمیت و حریم آن‌ها بوده است.

اما اصول دیگری نیز در معماری اسلامی قابل بررسی است که مختصر به آن پرداخته می شود.

اصل محوریت تناسب در خلق آثار هنری و معماری؛ تناسب و تنوع اصلی است که باعث می شود تا هر آنچه در طبیعت به دست توانای بشر ایجاد می شود، در عین متناسب بودن، بر اساس نیاز‌های متنوع و تغییر پذیر انسان‌ها باشد. همچنین شرایط مهم مکانی را از نظر تاریخ و جغرافیای آثار معماری مد نظر داشته باشد.(4)

اصل دیگر در تحلیل معماری اسلامی، کثیرنگری در عین وحدانیت است. این اصل که بازتاب گسترده ای در جهان هنر و معماری داشته، به نوعی نشان دهنده فلسفه عمران اسلامی و اموری فراتر از طبیعت ماده یا همان ماوراءالطبیعه است.

کثیر بودن در معماری به این معنا است که همه سازه ها و بناهای به وجود آمده در جهان اسلام با هر شکل متفاوتی که دارند، از نوع مفهوم وجودی و ساختاری به یک وحدت اصلی که همان آفریدگار اندیشه های خلاق معماران مسلمان است، باز می گردد. تکیه گاه این اصل، همان توحید در جهان بینی اسلامی که هر گاه با زبان معماری و شهر سازی بیان شود، ما را در این تحلیل به چند اصل مهم دیگر می رساند:

1.       وجود تناسب، هماهنگی و سازگاری در میان اجزای ظاهری و باطنی ساختمان ها  

2.       توجه به مرکزیت فضایی ساختارها و بهره گیری از الگوهای سامان بخشی و محوربندی در میان نمایه های درونی و بیرونی و ساخت و سازها. همانند باغ ارم در شیراز که با تکیه بر اصل مرکزیت و یک ساختمان اصلی در رأس و بقیه اجزا در کنار آن ساخته شده و یا تیمچه مظفریه بازار تبریز که با رعایت اصل محوربندی حجم و فضای ساختمان به شکل زیبایی به دست ماهر معماران هنرمند ایرانیِ مسلمان ساخته شده است. این مرکزیت ها و محوریت ها، همه از اصل وحدانیت الهی و فطرت پاک انسان های هنرمند نشأت می گیرد که از ضمیر الهی  به دستان توانمندشان می رسد و خلق آثار می کند.

یکی دیگر از موارد مهم معماری در اسلام، ساخت مساجد است. مسجد در معماری جامعه اسلامی به عنوان یک جایگاه مقدس که خانه خدا نیز محسوب می شود، بایستی دارای فضایی برجسته و وارسته باشد. مسجد مناسب ترین مکان برای خود سازی و جامعه سازی است.(5)

نوع معماری مساجد اصولا به گونه ای باید باشد که در مرکز شهر ساخته شوند و از هر گوشه و کنار مردم بتوانند به راحتی به آن راه پیدا کنند. در معماری اسلامی، مساجد معمولا از نظر حجم، ارتفاع، رنگ و مصالح کاربردی و کاشی کاری های تزیینی، با هم یکسانند. نمای اصلی مسجد با همه عظمتش به آن طاق نصرتی است که در بدو ورود همچون شاخساری سبز و زیبا دست به هم برآورده و بر سر نمازگزاران قرار گرفته تا از آن عبور کنند و همانند سروی آزاده و متواضع برای تعظیم در برابر آفریدگار بی همتای خود آماده شوند.

نمای ظاهری مساجد ساده و بی پیرایه است. هر مسجد با معماری خاص خود در سطح شهر همچون نگینی می درخشد و ممتاز از سایر بافت ها و ساختمان های شهر است.

دیوارهایی استوار چنان که بر زمین قیام کرده اند، با نقش های هندسی. دیوارهایی که از بیرون ساده و متین ساخته شده اند تا هماهنگ با سایر ساختمان های شهر باشند و از درون با نقوش زیبا آراسته شده اند.

در معماری اسلامی مساجد با شکل ظاهری منحصر به فردی ساخته می شوند. شکل ظاهری متین و استوار مسجد، باب ورود و خشوع که با نام جلاله "الله" مزین شده است، یکی از چندین اصول ساخت و ساز مساجد است.(6)

فضای داخلی مساجد از دو قسمت سرباز و سر پوشیده تشکیل شده که حیاط با حوضی روشن از آبی زلال جز قسمت سرباز مسجد محسوب می شود. پس از آن، قسمت های داخلی و سرپوشیده مسجد بر اساس نیاز های مذهبی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مردم ظریفت سازی و تقسیم بندی می گردد. افزون بر آن فضایی نیز برای امور خدماتی و بهداشتی در نظر گرفته می شود.

عبادتگاه و فضای عبادی مسجد

اینجاست که قدرت حیرت انگیز معماران مسلمان در طراحی مساجد آشکار می گردد. آنان هنرمندانه جایگاه عبادت و محراب نماز را به گونه ای در قلب مسجد جای داده اند که در عین آرامش هیچ مزاحمتی با همجواری فضاهای دیگر نداشته باشد.

جهت قبله در مساجد، محراب ها، محل صف جماعت، محل قرار گرفتن امام جماعت، شبستان ها و مکان های راهبردی به قسمت های دیگر مسجد، قسمت های مختلفی هستند که مسجد را با فضایی ملکوتی تشکیل می دهد.(7)

مساجدی که در سطح ایران و جهان نمونه بارز از یک معماری اصیل اسلامی است عبارتند از: مسجد شیخ لطف الله در اصفهان، مسجد جامع یزد، مسجد آقابزرگ کاشان و مسجد الازهر در قاهره.

یکی دیگر از نمادهای معماری اسلامی محله ها هستند. یک محله مطلوب در معماری اسلامی دارای ویژگی هایی است که طبق روایات امامان معصوم(ع) به آن می پردازیم:

1.       توجه به نوع زندگی اجتماعی با برخورداری از دین و دانش از یک محله

2.       شکل گیری ساختار محله به گونه ای که خوش رفتاری و همنشینی با همسایگان و برادران دینی را تأمین کند.3

3.       توجه به ارزش های اسلامی و ایجاد مجموعه فضاهای مورد نیاز عمومی در محله

4.        ایجاد جایگاهی برای پرداختن به صنعت و هنر، زیر نظر متخصص عالم و مجتهد.

5.       یک محله خوب طوری ساخته شود که بهترین محل در نزد خداوند باشد و زمینه های رعایت تقوا در میان زنان و مردان را فراهم کند و هر گونه مزاحمتی از جانب سواره و پیاده و قوی بر ضعیف در آن وجود نداشته باشد.

6.       ایجاد محله ها در شهرهای بزرگ و آباد اسلامی به گونه ای باید به معماری برسد که با معنی و هدف دار باشند. نمادی هماهنگ و متعادل با دیگر مراکز عمومی شهر همانند بازارها، مراکز تجاری، ورزشی، صنعتی و اداری باشند.

7.       یک فضای مذهبی، زیارتی و آموزشی در کانون هر محله ساخته شود.

متبلور شدن مفهوم الوهیت در مصداق معماری اسلامی

با استناد بر مفاهیم عالی اسلامی و شالوده دین، به این نکته می رسیم که وجود هر مکانی در معماری اسلامی تنها به فضا و قلمرویی که دارد، دلالت نمی کند؛ بلکه بالاتر از آن، نشان دهنده محتوایی است که بر آن احاطه یافته است.

امیر مؤمنان حضرت علی(ع) می فرمایند: «بدان که هر ظاهری، باطنی متناسب با خود دارد. آنچه ظاهرش پاکیزه، باطن آن نیز پاک و پاکیزه است و آنچه ظاهرش پلید، باطن آن نیز پلید است.» (8)

پس دلالت صورت بر محتوا به معنی آن است که هر یک از این دو، عنصر نمود و ترجمانی از دیگری است که ارتباط لاینفکی نیز دارند. از این رو با یک تبیین جامع، معماری اسلامی را پرتو و انعکاس قدرت حکیمانه، در ساختار محیط زیست انسان ها می بینم که متناسب با نیاز های مادی، روحی و در جهت کمال آن ها آورده شده است.

در این راستا هر معمار هنرمند و مسلمان که ایده ها، اندیشه ها و ذوق و اعتقادات قوی تری داشته باشد، به سر منشأ مقصود الهیت نزدیک تر و در نتیجه نوری در آثارش متجلی می گردد که آن را برترین و دلنشین ترین اثر می نماید.

9466/702/ر

جعفریان

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

منابع:

1.        دیتریش هوف ؛ گنبدها درمعماری اسلامی ، ترجمه کرامت الله افسر

2.        دکتر سید حسین نصر ؛ هنر و معنویت اسلامی ، تهران ، دفتر مطالعات دینی هنر

3.        هنر چیست ، نوشته دکتر حبیب الله آیت اللهی، مرکز نشر فرهنگی رجاء

4.       دکتر غلامرضا اعوانی ؛ حکمت و هنر معنوی ، تهران ، انتشارات گروس

5.       محمد مددپور ، حکمت معنوی و ساحت هنر ، تهران ، انتشارات حزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی

6.       سایت - باشگاه اندیشه، مقاله معماری اسلامی؛ ماوای معنا ، نویسنده: علیرضا – باوندیان

7.       مقاله دین , فرهنگ و هنر، نوشته گلایل پژند  

8.       نهج البلاغه- خطبه 154