سیری در آداب تلاوت و قرائت قرآن مجید

به گزارش سرویس اندیشه خبرگزاری رسا، رمضان ماه مبارکی است و مبارک به معنای خیر کثیر است؛ چرا که کلام خدای تبارک و تعالی در آن نازل شده و بارها این ماه را مبارک دانسته است. در این ماه عزیز و مبارک سفره پر از خیر و برکت، گسترده شده و همگان از خوان پرنعمت رمضان بهره‌مندند. این ماه در روایات اسلامى ماه خدا و میهمانى امت پیامبر اکرم(ص) خوانده شده و خداوند متعال از بندگان خود در این ماه در نهایت کرامت و مهربانى پذیرایى مى کند.

بی تردید ماه مبارک رمضان در میان مسلمانان از احترام، اهمیت و جایگاه ویژه اى برخوردار و ماه سلوک روحى آنان است؛ مومنان حقیقی با فراهم سازی مقدمات و زمینه‌هاى معنوى در دو ماه رجب المرجب و شعبان المعظم هر سال، خویشتن را براى آغاز ماهی پر از نعمت، رمضان الکریم آماده مى کنند. با حلول این ماه عزیز، غنی‌دستان با شور و اشتیاق به نیازمندان کمک می کنند، پاک دلان شب زنده‌دارى پیشه می کنند، تلاوت قرآن بیش از پیش شنیده شده و نماز با خلوص نیت بیشتری اقامه می شود.

بهترین اعمال در شب‌ها و روزهاى ماه مبارک رمضان، تلاوت قرآن است. اگر چه تلاوت قرآن در همواره دارای ثواب و برکات خواهد بود، اما به دلیل آن‌که قرآن در ماه رمضان نازل شده، بی شک از اجر و ثواب ویژه‏اى برخوردار است.

رهبر معظم انقلاب درباره انس با قرآن می فرماید: «در این فضای آلوده مادیات، شایسته است در دریای بی کـران معنویت قـرآن کریم شنا کرد، تا از پلیدیهای دنیا پاک شد و این، جز با انس مدام با این کتاب آسمانی ممکن نیست.»

قرآن، به عنوان کلام پروردگار مهربان، زنگار را از دل زدوده و تلاوت هر آیه، آدمی را بر نردبان معنویت بیش از پیش بالا می کشد. این تـلاوت، خود زمینه انس را فراهم می آورد.مقام معظم رهبری مدّ ظله در این باره می فرماید:

«من بارها گفته ام، باز هم می گویم: ما تلاوت برجسته قرآن را در این کشور دنبال می کنیم، برای این که اُنس با قرآن و تلاوت قرآن در بین مردم عمومیت پیدا کند. عزیزان من! باید با قرآن اُنس پیدا کنید.»⁽¹⁾

آداب تلاوت

براى بهره‌گیرى بیشتر و بهتر از تلاوت قرآن، آداب و دستورالعمل‌هایى وجود دارد که در قرآن و روایات معصومین(ع) به آنها اشاره شده است.  

1. نخستین وظیفه ای که قاری پیش از تلاوت قرآن می بایست به آن عمل کند؛ پاکیزگی و طهارت روحی و ظاهری است. همانگونه که خداوند می فرماید: «لایَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ؛ قرآن را جز پاکان لمس نمى کنند.» ⁽²⁾

یعنی، قرآن را مس نمی‏کنند، مگر «مطهرون» و مقصود از «مس» می‏تواند علم به قرآن باشد. در این صورت «مطهرون» کسانی‏اند که قلب آنان از تعلق به غیر حق تعالی پاک گشته است. نمونه کامل آن، معصومین می‏باشند: « إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرا ً؛ خداوند فقط می‏خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل‏بیت دور کند و کاملاً شما را پاک سازد» ⁽³⁾که به جهت عدم تعلق به غیر خدای تعالی، توفیق مس علم و حقیقت قرآن روزی‏شان شده است.

از سوی دیگر مس در اینجا می تواند به طهارت ظاهری اشاره داشته باشد. یعنی، قرآن را نباید مس کنند مگر «مطهرون» و پاکان. که پیش از قرئت قرآن می بایست به پاکی و طهارت ظاهری برسیم. این امر با وضو گرفتن پیش از لمس کلمات مقدس آیات قرآن دست یافتنی است.

از مجموع این دو برداشت نیز می توان نتیجه گرفت که قاری نباید بدون طهارت شرعی قرآن را مس کند. از سوی دیگر، با تدبر در آیات بالا می توان به این موضوع رسید که تنها کسانی به درک معارف و حقایق قرآنی دست می یابند که از مطهرون و پاکان باشند. ⁽⁴⁾

رهبر فرزانه انقلاب (مدّ ظله) می فرماید: «با قرآن باید مثل آینه مواجه شد؛ پاکیزه، براق و بی زنگار، تا قرآن در دل ما منعکس شود. قرآن باید در جان ما انعکاس پیدا کند. این، همیشه و برای همه نیست؛ برای کسانی است که دلشان را با صفای باطن و نفس پاکیزه کنند؛ با ایمان، با باور و با قبول با قرآن مواجه شوند، والّا کسانی که دل معاند دارند، بنای برنشنیدن و نفهمیدن دارند، نوای قرآن، کلام قرآن و پیام قرآن در دل آن ها اثری نمی کند.

«وَ لَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَیهِمُ الْمَلائِکه وَ کلَّمَهُمُ الْمَوْتی وَ حَشَرْنا عَلَیهِمْ کلَّ شَی ءٍ قُبُلاً ما کانُوا لِیؤْمِنُوا إِلاَّ أَنْ یشاءَ اللهُ...؛ (و حتی) اگر فرشتگان را بر آن ها نازل می کردیم و مردگان با آنان سخن می گفتند و همه چیز را در برابر آن ها جمع می کردیم، هرگز ایمان نمی آوردند، مگر آن که خدا بخواهد؛ ولی بیشتر آن ها نمی دانند.»⁽⁵⁾

اگر برای برخی افراد، زمین را به آسمان بدوزی، این دلِ ناباور و زنگار گرفته، نزدیک نمی شود و ایمان نمی آورد؛ لذا قرآن را می خواند، اما به قرآن نزدیک نمی شود.» ⁽⁶⁾

2. یکی دیگر از آداب خواندن قرآن «مسواک زدن» و قرائت با دهان خوش بوی است. از رسول خدا(ص) روایت شده که فرمودند: «راه قرآن را تمیز و پاکیزه نمایید، پرسیدند یا رسوالله راه قرآن چیست؟ فرمود: دهانتان، گفته شد به چه چیزی؟ فرمود: با مسواک زدن.»⁽⁷⁾

3. پس از به‌دست آوردن طهارت ظاهری و باطنی، می بایست تلاوت قرآن با «استعاذه» به معنای پناه بردن به خداوند از شر شیطان رجیم آغاز شود. همانگونه که خداوند می فرماید: «فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ؛ آنگاه که قرآن می خوانی از شیطان رانده به الله پناه ببر.» ⁽⁸⁾ لازم به ذکر است این استعاذه نباید فقط زبانی باشد بلکه لازم است با همه وجود به آن اعتقاد و عمل کرد؛ چرا که تنها با خلوص نیت می توان از خصلت‌های حیوانی و وسوسه های شیطانی به خداوند سمیع و علیم پناه برد.

ناگزیر از دشمن شیطانی باید به خداوند متعال پناه برد، چرا که در این دشمن، نیکی تأثیرگذار نیست و تنها به دنبال بی آبرویی انسان‌ها نزد خداوند است و بس. خداوند متعال در این باره می فرماید: «یَا بَنِی آَدَمَ لَا یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطَانُ کَمَا أَخْرَجَ أَبَوَیْکُمْ مِنَ الْجَنَّةِ؛ ای فرزندان آدم! مبادا شیطان شما را به فتنه اندازد، چنان که پدر و مادر شما را از بهشت بیرون راند.» ⁽⁹⁾

از نکات قابل توجه در استعاذه این است که: موجب پاک شدن دهان، از سخن لغو و بیهوده می شود؛ أعوذ باالله گفتن دهان انسان را پاک می کند. این کار برای تلاوت کلام خدا، استعانت از او و اعتراف به قدرت اوست. و از طرفی بنده با گفتن أعوذ باالله به ضعف و ناتوانی خود در برابر دشمن آشکار باطنی اعتراف می کند. همان دشمنی که توان بازداشتن و دفع آن را کسی جز خداوندی که خالق آن است، ندارد. و این دشمن مخلوقی است که مدارا و نیکی ـ بر خلاف دشمنان از نوع انسان ـ در او هیچ تأثیری ندارد. ⁽¹⁰⁾

4. پس از استعاذه، قرائت قرآن با صداى خوش یکی دیگر از آداب خواندن این کتاب حکیم است خاتم پیامبران(ص) فرمود: «هر چیزى زیورى دارد و زیور قرآن، صوت نیکو است.» مقام معظم رهبری (مدّظله) درباره تلاوت زیبا می‌فرماید:

«البته تلاوت قرآن با صداى خوش، کار بسیار خوبى است. روایت دارد که امام سجاد (ع)- هم درباره امام سجاد(ع) دارد و هم درباره امام باقر(ع)- وقتى تلاوت می کردند، کسانى که از نزدیک محل تلاوت ایشان می‌گذشتند، زانوهایشان می‌لرزید و سست می‌شد و نمی‌توانستند حرکت کنند. می ایستادند تلاوت قرآن را گوش می کردند و وقتى حظّ خودشان را می بردند، به راهشان ادامه می دادند. تلاوت قرآن با صوت خوش و با آداب که شیوه خاصى دارد، موسیقى خاصى دارد، روش خاصى دارد، امور لازمى است. اینها انسان را نزدیک می کند؛ اما کافى نیست. اگر بخواهیم تشبیه کنیم، اینطور می گوییم: قرآن را به صورت بناى مُعْظمى، داراى سالنها و حجرهها و زوایاى گوناگون و اعماق فراوان در نظر بگیرید. این عمارت وسیع و عظیم، سر در و مدخلى دارد. اگر آن مدخل را زیبا ساختیم، مردم براى ورود در آن عمارت، تشویق میشوند. مدخلِ آن بناى رفیع، همین تلاوتهاى زیبایى است که اینجا خواندند. کاشیکارى دَمِ در، این تلاوت است. حال وارد شوید. این کاشیکارى، بسیار لازم است. این زیباسازىِ تلاوت، امر لازمى است.»

5. افزون بر قرائت قرآن با لحن و صدای زیبا، تلاوت آن دارای آداب دیگری است که می‌توان از قرائت قرآن با خشوع نام برد. این «خشوع» ترس و خشیت در برابر پرودگار را موجب می‌شود همانگونه که در آیه 21 سوره حشر خداوند می فرماید: « لَوْ اَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلَى جَبَل لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللّهِ وَتِلْکَ الاَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ؛ اگر این قرآن را بر کوهى نازل مى کردیم، مى دیدى که در برابر آن خاشع مى شود و از خوف خدا مى شکافد! اینها مثال هایى است که براى مردم مى زنیم، شاید در آن بیندیشند.»

برخی معتقدند خضوع به قلب و خشوع به اعضا است. منظور از اعضا صدا و نگاه بوده و شایسته آن است که قاری قرآن در هنگام تلاوت با یاد شکوه و عظمت خداوند بلند مرتبه، آیات الهی را تلاوت کرده و این حالت خضوع و خشوع را تا پایان خواندن قرآن حفظ کند.

پیامبر اعظم(ص) در این باره می‌فرماید: «تا زمانی قرآن بخوانید که در تلاون آن قلوب شما نرم می شود و در خود احساس خضوع می کنید؛ در غیر این‌صورت، حق تلاوت را ادا نکرده اید.» ⁽¹¹⁾

6. ترتیل به معنای شمرده شمرده و با تأنی خواندن  یکی دیگر از آداب قرائت قرآن بوده و باید تا آنجا که مقدور است قرآن را آهسته و صحیح  قرائت کرد. چنان‌که امیرمؤمنان على(ع) در وصف پرهیزکاران مى‌فرماید: «آنان در شب به پا خاسته، قرآن را شمرده شمرده و با تدبّر تلاوت مى‌کنند. جان خویش را با آن محزون مى‌سازند و دواى درد خود را از آن مى‌گیرند.» ⁽¹²⁾

امام خمینی(ره) نیز در باب ترتیل و تدبر در آیات قرآن فرموده اند: «از آداب قرائت، که موجب تأثیر در نفس نیز هست و سزاوار است که شخص قاری مواظبت آن کند، ترتیل در قرائت است و آن، به طوری که در حدیث است، عبارت است از حد توسط بین سرعت و تعجیل در آن و تأنی و فتور مفرط که کلمات از هم متفرق و منتشر گردد.

 گوید پرسیدم از حضرت صادق (ع) از قول خدای تعالی که می‏فرماید: «و رتّل القرآن ترتیلاً» فرمود یعنی اظهار کن آنرا اظهار کاملی و سرعت مکن در آن چنانچه در شعر سرعت می‏کنی و متفرق مکن اجزای آنرا چون ریگهای متفرق که اجزایش با هم ملتیم نشود، لیکن قرائت کنید که تأثیر در قلوب کند و دل‏های سخت شما را به فزع آورد و هّم شما آخر سوره نباشد یعنی مقصود شما آن نباشد که قرآن را در چند روز ختم کنید و یا این سوره را به زودی ختم نموده و به آخر برسانید پس انسان که می‏خواهد کلام خدا را قرائت کند و به آیات الهیه قلب قاسی خود را مداوا کند و با کلام جامع الهی شفای امراض قلبیه خود را بگیرد و با نور هدایت این مصباح منیر غیبی و این نور را دریابد، باید اسباب ظاهریه و باطنیه آن را فراهم کند و آداب صوریه و معنویه آن را فراهم کند. نه مثل آن که اگر گاهگاهی هم تلاوت قرآن کنیم، علاوه بر آن که از معانی و مقاصد آن و اوامر و نواهی و وعظ و زجر آن به کلی غافلیم، و گویی آیاتی که در آن ذکر اوصاف جهنم و عذاب الیم آن یا بهشت و کیفیات نعیم آن گردیده به ما ربطی ندارد و نعوذ بالله در خواندن کتاب قصه حضور قلب ما بیشتر و حواس ما جمع‏تر است از کتاب کریم خدایی - از آداب ظاهر آن نیز غفلت کنیم.» ⁽¹³⁾

7. حقّ آیات را مراعات کنید؛ به این معنا که به هنگام تلاوت قرآن، زمانی از رحمت و بهشت یاد مى ‏شود، خود را از آن رحمت محروم نبینید و وقتى به آیات عذاب، آتش، سخط و غضب مى ‏رسید، بترسید و به خداى متعال پناه ببرید که از اهل عذاب و آتش نباشید و مشمول سخط و غضب نگردید.

امام صادق‏(ع) فرمود: به هنگام تلاوت قرآن زمانی به آیه‏اى رسیدى که در آن ذکر بهشت شده است، از خدا بهشت را بخواه، و وقتى به آیه‏ اى رسیدى که در آن ذکر آتش به میان آمده است، به خدا پناه ببر از آتش.» ⁽¹⁴⁾

8. با حزن و اندوه خواندن قرآن از ملزومات قرائت است؛ پیامبر عظیم الشأن اسلام(ص) فرمودند: «به راستى قرآن همراه با حزن نازل شده است؛ بنابراین هنگامى که قرآن مى‌خوانید گریه کنید و اگر گریه‌ نکردید، حالت گریه به خود بگیرید.» ⁽¹⁵⁾

اهمیت خواندن قرآن از نظر مقام معظم رهبری

 در پایان، امام خامنه ای(دامه برکاته) در باب شناخت این کتاب آسمانی می فرماید:«هر چه بیشتر با قرآن انس پیدا کنید، دلبستگی‏تان به آن بیشتر می‌شود. قرآن مثل یک دریای عمیق است. در سطح، انسان چیزهای مشاهده می‌کند؛ هر چه به اعماق بیشتر فرو بروید، چیزهای تازه‌ای مشاهده می‌کنید؛ و این البته به برکت انس با قرآن حاصل می‌شود. این‏طور نیست که هر کس یک مقدار در قرآن مطالعه کرد، بگوید من به اعماق آن دست پیدا کردم؛ نه، چیزهایی وجود دارد که متعلق به راسخین در علم است. باید رسوخ در علم پیدا کرد و این به برکت انس طولانی و بلند مدت با قرآن برای انسان پیش می‌آید و هدایت قرآنی شامل حال انسان می‌شود.»⁽¹⁶⁾

ایشان همچنین درباره تدبر در قرآن می فرمایند: «هرچه بیشتر با قرآن اُنس پیدا کنید، دلبستگی‌تان، به آن بیشتر می‌شود. هرچه به اعماق قرآن بیشتر فرو بروید، چیزهای تازه‌تر و مطالب خیره‌کننده‌تری در آنجا مشاهده، می‌‌کنید؛ و این البته به برکت انس با قرآن حاصل می‌شود.»⁽¹⁷⁾

«قرآن را مرتب بخوانید روزی نباشد که شما تلاوت قرآن نکنید این که می بینید روایت است بعضی  ائمه در ماه رمضان هر سه روز یا هر هفت روز در غیر ماه رمضان هر پانزده روز یا هر ده روز یک ختم قرآن می کردند، دلیل و فلسفه ای دارد ما به قرآن نیاز داریم. هیچ کاری را بر خواندن قرآن مقدم نکنید به این معنا که بناست روزی یک حزب قرآن بخوانید، آن را با تأمل و تدبر بخوانید و اگر فرضا ده دقیقه طول بکشد، نگویید کار یا درس یا مطالعه دارم. هیچ کاری، از این واجب تر نیست. این ده دقیقه یا ربع ساعت را برای خواندن قرآن بگذارید. من از برادران طلاب خواهش می‌کنم که این نکته را فراموش نکنند.هر روز قرآن را با تدبر بخوانید و هرگز آن را رها نکنید.» ⁽¹⁸⁾

«عزیزان من! قرآن نور است و حقیقتاً دل و روح را روشن مى‌کند. اگر با قرآن انس پیدا کنید، مى‏بینید که دل و جان شما نورانى مى‌شود. به برکت قرآن بسیارى از ظلمات و ابهام‏ها از قلب و روح انسان زدوده مى‌شود. به برکت قرآن است که انسان از ظلمات اوهام، اشتباهات، خطاها و غلط‏ها، به نور هدایت راه پیدا مى‌کند. قرآن، کتاب معرفت است. ما در زمینه‌ى زندگى، در زمینه‌ى آینده، در زمینه‌ى تکلیف کنونى، در زمینه‌ى هدف از بودن و در بسیارى از زمینه‌هاى دیگر، خیلى از مسائل را نمى‌دانیم؛ بشر مشحون به جهالت‏هاست و قرآن براى انسان معرفت مى‌آورد.»⁽¹⁹⁾

503/9466/م

گردآوری و تنظیم متن: علی توحیدی

--------------------------------------------

منابع

1.        از بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار قاریان قرآن کریم، 14/07/1384

2.        آیه 79 سوره شریفه واقعه

3.        آیه 33 سوره شریفه احزاب

4.        بر گرفته شده از سایت اینترنتی "مرکز جهانی اطلاع رسانی اهل البیت "

5.        سوره شریفه انعام آیه 111

6.        از بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار قاریان قرآن کریم، 14/10/1384

7.        بحارالانوار ج 92

8.         آیه 98سورهشریفه  نحل

9.        آیه 27 سوره شریفه اعراف

10.    بر گرفته  از سایت اینترنتی " اسلام ، قرآن و تفسیر "

11.    سیوطی، عبد الرحمان بن ابی بکر، 849 - 911ق، الاتقان فی علوم القرآن، ج1، ص371

12.    نهج‌البلاغه، خطبه 193 (همام) ص‌224

13.    چهل حدیث ص 504 و 505

14.    بحارالانوار، ج 92، ص 216.

15.    جامع‌الأخبار، ص‌49 و بحارالأنوار، ج‌92، ص‌210 و 216

16.    بیانات رهبری در دیدار قاریان قرآن کریم 14/7/84

17.    بیانات رهبری در دیدار دانش‌آموزان استعدادهای درخشان25/4/82

18.    بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى ‏در  اولین دیدار با نمایندگان مجلس هشتم‏ در تاریخ 21/3/87

19.    حوزه و روحانیت ج2 ص 32