بررسی مسئله رؤیت هلال در کتابی به همین نام
به گزارش خبرنگار سرویس اندیشه رسا، کتاب رؤیت هلال برای بررسی موضوع مهم رؤیت هلال در پنج جلد توسط حجة الاسلام رضا مختاری و محسن صادقی به زبان فارسی و در سال 1383ش تألیف گردیده است.
این کتاب دارای هفت بخش است که عبارتند از: بخش اول: آیات رؤیت هلال، بخش دوم: رساله‌های رؤیت هلال، بخش سوم: آراء فقیهان در رؤیت هلال، بخش چهارم: مباحث هیوی رؤیت هلال، بخش پنجم: مذاهب دیگر و رؤیت هلال، بخش ششم: کتابشناسی رؤیت هلال، بخش هفتم: احادیث رؤیت هلال.
به قول مؤلف بحث رؤیت هلال از کتاب شروع شده و به سنت ختم گردیده است. بخش اول و دوم در جلد اول و دوم رؤیت هلال، بخش سوم و چهارم در جلد سوم و چهارم و بخش‌های پنجم و ششم و هفتم در جلد پنجم آمده‌اند. در آغاز هر بخش یا هر جلد توضیحاتی راجع به چگونگی بخش‌ها آمده است. در باب دوم که سی رساله در رؤیت هلال از دوران شیخ مفید تاکنون در آن درج شده، از آغاز هر رساله از پیشینیان درباره مؤلف توضیحاتی داده شده است. علاوه بر این در مقدمه‌ای که پس از پیشگفتار آمده، طی شش باب راجع به مسائل گوناگون رؤیت هلال بحث شده است.
گزارش محتوا
مقدمه
در باب اول مقدمه، علت اهمیت دادن به بحث رؤیت هلال مطرح شده که وابستگی بسیاری از مسائل عبادی فردی و اجتماعی مسلمانان به آغاز و پایان ماه‌های قمری از آن جمله می‌باشد. مسائلی مانند حج، عرفه، قربان، روزه ماه مبارک رمضان، شب‌های قدر، ایام تاریخی مهم مانند مبعث، غدیر، عاشورا و مهم‌تر از همه عید فطر که همگی منوط به رؤیت هلال‌اند از اختلال در ثبوت هلال ماه‌های مبارک رمضان، شوال و ذی‌حجّه در کشورهای اسلامی و ایران پیامدهای ناگواری تاکنون به وجود آمده است که پاره‌ای از آنها مربوط به اعمال حج و ثبوت ماه‌های ذی حجه در مکه می‌باشد و بخش دیگر مربوط به هلال ماه شوال است که باعث تلخی کام مردم در ایام عید سعید فطر می‌باشد.
همین امر ضرورت پژوهش در امر رؤیت هلال را از جهت فقهی و نجومی دو چندان می‌کند. هلال در ادبیات عرب و رؤیت هلال مباحث دیگری است که مؤلف مقدمه، در ادامه بدان‌ها پرداخته است. ایشان به چند نمونه تاریخی که اختلاف در رؤیت هلال باعث بروز مشکلاتی در جامعه اسلامی شده، اشاره نموده که از آن جمله داستانی است از شیخ طوسی در تهذیب که ابوریحان بیرونی نیز آن را به نقل از کتاب‌های زیدیه آورده است.
دومین باب مقدمه مربوط امور ذیل می‌باشد: رابطه عدد و رؤیت؛ یعنی تعداد روزهایی که از اول ماه گذشته و مشخص می‌باشد، تأثیر فراوانی در تشخیص اول ماه بعد دارد که مؤلف توضیحات مفصّلی در این رابطه بیان نموده است. رؤیت هلال پیش از زوال بدین معنا است که اگر روز سی‌ام ماه، هلال بیش از زوال رؤیت شود آیا آن روز از ماه جدید محسوب می‌شود و به سان آن است که شب قبل، هلال رؤیت شده باشد یا آن روز از ماه جدید محسوب نشده بلکه آخرین روز ماه قبل است و به سان آن است که ماه بعد از زوال و هنگام غروب دیده شود.
از دیگر مباحث بسیار مهم در مورد هلال، حکم حاکم است. سؤال این است که آیا همان‌گونه که رؤیت و بیّنه حجّت و اماره معتبر برای اثبات اول ماه است، آیا با حکم حاکم نیز آغاز ماه ثابت می‌شود یا نه؟
موضوع قابل بحث دیگر این بخش مربوط به شب قدر می‌باشد؛ بدین معنا که با توجه به کروی بودن زمین که نیمی از آن شب و نیمی از آن روز است و هلال در سراسر کوه در وقت واحدی رؤیت نمی‌شود، این سؤال پیش می‌آید که شب قدر چه شبی است؟ و رؤیت هلال در چه نقطه‌ای ملاک تعیین شب قدر است؟ آیا ممکن است دو شب در مجموعه کره زمین لیلة القدر باشد یا نه؟ دو نظر مختلف در اینجا هست که مؤلف به تفصیل به توضیحشان پرداخته است.
مؤلف بحث از اتّحاد افق را بحث‌انگیزترین موضوع زمان ما می‌داند و آن را به این صورت معنا می‌کند که اگر هلال در افقی ثابت شد، آیا فقط برای دیگر آفاقی که با افق مزبور متّحدند ثابت است و برای آفاق غیر متّحد ثابت نمی‌شود یا این‌که اتّحاد آفاق شرط نبوده و برای سایر نقاط اعم از متحد الافق و غیر متحدالافق، هم ثابت می‌شود؟
آخرین بحث مؤلف در این قسمت مربوط به قلمرو حجیت بیّنه در رؤیت هلال است. ایشان به اختلاف قابل توجه میان فقهاء در حجیّت بیّنه اشاره کرده می‌فرماید: اوّلاً به اتفاق همه فقهاء مشروط به عدم علم یا اطمینان یا گمان به خطای آن است، ثانیاً بسیاری از فقهاء در صورت صاف بودن هوا و نبودن مانع از رؤیت، اساساً بیّنه را در رؤیت هلال حجّت نمی‌دانند.
باب سوم مقدمه مربوط به اعتبار قول علمای هیئت در رؤیت هلال است که با توضیحاتی از سوی مؤلف درباره علم هیئت و تفاوت آن با نجوم همراه است.
باب چهارم درباره اعتبار و عدم اعتبار رؤیت با چشم مسلح است که محل اختلاف بوده و معدودی از فقهاء رؤیت با چشم مسلح را نیز صحیح دانسته‌اند. البته این معدود بودن با توجه به مستحدث بودن دستگاه‌ها و تلسکوپ‌های رؤیت نجوم می‌باشد.
باب پنجم را مؤلف به جایگاه رؤیت هلال در مسئله حج اختصاص داده و اختلاف در ثبوت هلال ذی‌حجّه در مکّه را از ابعاد گوناگون مورد بررسی قرار داده است.
مؤلف در آخرین باب مقدمه، تلاش‌ها و راه‌حل‌های مشکل رؤیت هلال را واکاوی نموده و در دو قسمت تلاش‌های فردی و جمعی و نیز به راه‌حل‌های علمی و عملی این موضوع پرداخته است.
آیات رؤیت هلال
مؤلف در مقدمه اولین بخش کتاب می‌فرماید: این بخش اختصاص دارد به تفسیر آیات رؤیت هلال، واژه‌های قمر، هلال(اهلّه)، شهر(شهور) که در آیات متعددی به کار رفته‌اند. از میان این آیات، از آن دسته که به نوعی با سیر قمر، ثبوت اول ماه‌های قمری و مبحث ما ارتباط دارد می‌توان به آیه 185 بقره اشاره کرد که می‌فرماید: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی أُنْزِلَ فیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَ مَنْ کانَ مَریضًا أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیّامٍ أُخَرَ یُریدُ اللّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُریدُ بِکُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُکَبِّرُوا اللّهَ عَلى ما هَداکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» مؤلف بعد از ذکر هفت آیه به تفسیرهای مختلف در موردشان نیز اشاره کرده است.
رساله‌های رؤیت هلال
بخش دوم کتاب مربوط به رساله‌هایی است که در این زمینه نوشته شده است. مؤلف سی رساله مختلف را مورد بررسی قرار داده و طبق آنچه قبلاً اشاره شد، چند مؤلفه مورد نظرش می‌باشد. ابتدا سخنی راجع به مؤلف رساله داشته، سپس توضیحی مختصر و مفید درباره رساله و بعد اشاره به محتویات رساله‌ها. رساله عددیه شیخ مفید که پاسخ به سؤال اهل موصل درباره ایام ماه مبارک رمضان و حلول آن ماه است. رساله الرّد علی اصحاب العدد تألیف سید مرتضی، رساله مفتتح الشهور، تألیف علامة مجلسی، رساله عدم اعتبار رؤیه الهلال قبل الزوال تألیف محمد بن عبدالفتاح تنکابنی معروف به فاضل سراب، رساله حکم الحاکم فی رؤیة الهلال تألیف میر محمد صالح حسینی خاتون‌آبادی از آن جمله می‌باشند.
آراء فقهاء
سومین بخش کتاب در بیان آراء فقهاء درباب رؤیت هلال می‌باشد. مؤلف نظر فقهی یکصد و ده نفر از فقهاء امامیّه را در این قسمت بیان کرده است. این بیان مربوط به ذکر نام هر یک از این علماء و ابوابی که در آنها به این موضوع پرداخته‌اند و ذکر جملات آنها در ابواب مذکور می‌باشد.
برای مثال پدر شیخ صدوق به عنوان اولین نفر از فقهاء مذکور در چهار باب به این موضوع پرداخته که عبارتند از باب صوم، باب نوافل ماه رمضان و دخول آن ماه، باب قضاء و احکام باب شهادت. این ابواب مربوط به کتاب فقه الرضا می‌باشند. در باب صوم می‌فرماید ماه رمضان ممکن است سی روز یا بیست و نه روز باشد که مربوط به ناقص یا تمام بودن ماه‌های قمری می‌باشد. خود شیخ صدوق، شیخ مفید، سید مرتضی، ابوالصلاح حلبی، شیخ طوسی، سلّار دیلمی، قاضی ابن برّاج، امین الاسلام طبرسی و ابی‌زهره از آن جمله می‌باشند.
مباحث هیوی رؤیت هلال
مؤلف در ابتداء چهارمین بخش کتاب که مربوط به مباحث هیوی و نظریات علمای هیئت در این زمینه می‌باشد، نظر دو نفر از دانشمندان بزرگ و آشنا به علم هیئت را از کتاب‌های آنها آورده است. اول ابوریحان بیرونی که به دوازده ماه سال شمسی و قمری اشاره کرده و توضیحات مفصّلی درباره آنها بیان کرده است. دیگر علّامه حسن‌زاده آملی که با اشاره به آیه 189 بقره و 5 یونس شروع شده و توضیحاتی راجع به اهمیت هلال و زمان آن و نیز آغاز ماه‌های قمری بیان نموده است.
مؤلف در ادامه توضیحات دیگری را درباره فلک ریاضی و فلک مجسّم آورده که برای روشن شدن مبحث مذکور مفید می‌باشد. رساله دیگر آیت‌الله حسن‌زاده آملی به نام الکوکب الدرّی فی مطلع التاریخ بخش بعدی است که نکات قابل استفاده و مهمی را در بر گرفته است. مؤلف یازده رساله دیگر از علماء هیئت آورده که مجموعاً به چهارده رساله می‌رسند.
مذاهب دیگر و رؤیت هلال
بخش پنجم کتاب مربوط به نگاه مذاهب دیگر به بحث رؤیت هلال است که دارای سه فصل می‌باشد.
1ـ آثار مستقل عامّه در رؤیت هلال که سه کتاب مهم را در بر گرفته است؛ به نام‌های: اثبات الشهور الهلالیّة و مشکلة التوقیت الاسلامی، علم الفلک و علاقة بالتکالیف الشرعیة و ثبوت الشهر القمری بین الحدیث النبوی و العلم الحدیث.
2ـ آثار مشتمل عامّه در رؤیت هلال که نظریات علماء بزرگی چون محمد بن ادریس شافعی، عبدالسلام سحنون بن سعید تنوخی، اسماعیل بن یحیی مزنی، احمد بن علی حصاص رازی و علی بن محمد بن حبیب مارودی را از لابلای کتاب‌های مختلف در آورده و بیان نموده است.
3ـ فاطمیان و رؤیت هلال که دو کتاب از فاطمیون به نام الصوم عند الفاطمیین 1 و 2 آورده شده است.
کتابشناسی رؤیت هلال
در این بخش آثار مستقل امامیّه در رؤیت هلال و آثار مستقل عامّه در رؤیت هلال مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
احادیث رؤیت هلال
از باب روایی، بحث رؤیت هلال دارای احادیث و روایاتی از معصومین(ع) می‌باشد که تک‌تک آنها ذکر و روایاتشان مشخص گردیده است.
خاتمه
در خاتمه کتاب ضمن بیان نکاتی اصلاحی، دو رساله نیز به رساله‌های مذکور اضافه شده است که مؤلف می‌فرماید بعداً به دستم رسیده‌اند.
975/ز502/ر