موفقیت مدیر حوزه در تعامل با مجموعه حوزویان و مراجع است/ مدرک گرایی و فرار استعدادها بزرگترین خطر برای حوزه است
حوزه علمیه قم از زمان تأسیس جدیدش که به سفر آیت الله حائری یزدی در اواخر زمستان 1300 شمسی (مطابق با 22 رجب 1430 ه.ق) به این شهر باز می‌گردد، شاهد فرازها و فرودهایی بوده، اما در این 90 سال چنان درخشیده که توجه جهانی را به سوی خود جلب کرده است. پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی(ره)، حوزه‌های علمیه در سراسر کشور رونقی بسیار یافتند. در این دوره جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، موقعیتی خطیرتر یافت و شورای عالی حوزه نیز شکل گرفت. طلاب حوزه نیز مجمع طلاب را با آرای خود سامان دادند.
در ابتدا امور حوزه قم تحت اشراف آیت الله گلپایگانی اداره می‌شد. پس از آن مدیریت حوزه علمیه قم به عهده آقایان آیت الله مؤمن قمی و آیت الله استادی گذاشته شد. آیات حسینی بوشهری و مقتدایی نیز دوره های بعدی را به ترتیب تاکنون به عهده داشته‌اند و هر کدام منشأ خدماتی در حوزه بوده‌اند. اکنون در آغاز فعالیت دوره ششم شورای عالی حوزه‌های علمیه بر این شدیم تا «مدیریت در حوزه» و چالش‌ها و انتظارات فراروی مدیر جدید حوزه را به بررسی و کنکاش بنشینیم. آنچه در پی می‌آید گفت‌وگوی خبرنگار خبرگزاری رسا با آیت الله محمدجواد فاضل لنکرانی، عضو جامعه مدرسین حوزه و رییس مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) در این باره است.
رسا ـ مدیر موفق در حوزه چه ویژ‌گی‌هایی دارد و باید چه برنامه‌هایی را دنبال کند؟
حوزه علمیه در شرایط کنونی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. امروزه حوزه علمیه در داخل و خارج کشور، هم در ابعاد علمی و هم در ابعاد سیاسی و اجتماعی تاثیر بسزایی دارد. همچنین حوزه و روحانیت پشتوانه اصلی نظام جمهوری اسلامی است.
با توجه به این نکات به این نتیجه می‌رسیم حوزه علمیه، امروز تنها یک مرکز علمی محض نیست که فقط به ویژ‌گی‌های مدیریت علمی حوزه بپردازیم. یک مرکز تهذیبی و معنوی محض هم نیست، ورای این دو عنوان یک مرکزی است که در معادلات سیاسی کشور و خارج از کشور تاثیر بسیار فراوانی دارد. از این جهت مدیریت حوزه باید یک شخصیتی باشد که اولا خودش از درجات بالای علمی برخوردار باشد، واقعا مسائل علمی حوزه را خوب لمس کرده باشد. مراحل تکاملی طلاب را بتواند خوب تشخیص دهد. مخصوصا آنچه را که مورد تاکید بزرگان به ویژه رهبر معظم انقلاب در باب تحول در حوزه ها بوده است، با یک کار میدانی و اساسی پیگیری کند، نه با یک کار فرمایشی و همایشی. ما با همایش و دستور و شعار نمی توانیم در حوزه تحول ایجاد کنیم.
تحول علمی حوزه وابسته به این است که از اندیشه مراجع، اساتید، فضلا و طلاب حوزه بهره گرفته شود و راه کارهای عملی بررسی و تدوین شود. مدیریت حوزه باید در درجه اول واقعا خودش از یک توانمندی علمی قوی برخوردار باشد. همچنین برنامه دراز مدتی برای رشد علمی طلاب داشته باشد تا در پایان یک زمان مشخص بتوانیم بگوییم این مقدار از برنامه محقق شده است.
نکته دوم این که مدیریت حوزه باید در بعد تهذیبی بسیار فعالیت کند. نظام آموزشی که در کنار بعد علمی به مسائل تهذیبی و معنوی‌اش خیلی اهمیت می‌دهد و از این جهت با سایر مراکز آموزشی دنیا متفاوت می‌باشد، حوزه علمیه است. مدیر حوزه باید واقعا مسائل اخلاقی و راهکارهای تهذیبی طلاب را بررسی کند و متونی را به عنوان درس اخلاق برای آنها قرار دهد. امروز متاسفانه در حوزه متون اخلاقی که طلبه ملزم باشد روی آن کار کند، وجود ندارد، هرچند زحماتی در این زمینه کشیده شده و در مرکز تدوین متون آموزشی، کتاب‌های اخلاقی هم تدوین شده، اما الزامی برای خواندنش وجود ندارد. باید تاکید شود که طلاب نسبت به این مساله، مباحثات و مطالعات قوی داشته باشند.
مدیریت در حوزه قابل مقایسه با مدیریت دیگر مراکز آموزشی کشور نیست و واقعا مدیر حوزه باید تمام وقت، فکر و زمانش را در این کار متمرکز کند تا با کمک بزرگان بتواند کارهای مهمی انجام دهد. اکنون دنیا چشم به حوزه علمیه قم دوخته و هزاران سوال از حوزه قم دارد، برای همین باید فقهای بزرگ، مفسران متبحر، متکلمان قوی و فیلسوفان مقتدری را تربیت کنیم و به دنیای امروز معرفی کنیم و این مساله بر مسؤولیت مدیر حوزه می‌افزاید.
یکی از نکاتی که مدیر حوزه باید به آن توجه کند، توجه به پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های موجود در حوزه علمیه است. هنوز از طرف شورای سیاستگذاری یا مدیریت حوزه، برنامه‌ای برای این که استعدادهای قوی در قالب آن برنامه قرار بگیرند و رشد پیدا کنند وجود ندارد. البته برخی مراکز مثل مرکز فقهی ائمه اطهار یا مدرسه حضرت بقیه الله(عج) یا مدرسه امام باقر(ع) وجود دارد، اما خود مجموعه حوزه یک سیاست و برنامه منسجم و کلانی برای این که طلاب با استعداد یک متون درسی خاص و برنامه مشخصی داشته باشند، ندارد. حوزه باید استعدادهای قوی خودش را شناسایی کند و از آنها در زمینه های مختلفی که مورد نیاز است استفاده کند.
از جمله اموری که مدیر حوزه باید به آن توجه کند استفاده از تجربیات اساتید حوزه است. امروز بیش از هزار استاد در سطوح عالی و خارج حوزه در حال تدریس و تحقیق هستند که افکار، اندیشه ها و برنامه های مختلفی دارند و برای رشد و آینده حوزه هم دلسوز هستند. مدیر حوزه باید یک ارتباط روشن و مستمر با اینها داشته باشد و در کنار این که در حوزه، مراجع در راس قرار دارند، جامعه مدرسین و شورای عالی حضور دارند، باید از مجموعه اساتید حوزه هم استفاده خوبی برده شود.
رسا ـ در بعد سیاسی اجتماعی نگاه مدیر حوزه باید چگونه باشد؟
حوزه علمیه اتاق فکر نظام جمهوری اسلامی است. نظام ما وابسته به افکار و اندیشه‌های حوزویان و مراجع است، حوزه باید آنچه را که نظام جمهوری اسلامی به آن نیاز دارد و استمرار حکومت اسلامی متقوّم به آن است، تولید کند. ما در کشور نیاز به قضات بسیار برجسته داریم، نیاز به افرادی داریم که در دانشگاه ها حضور پیدا کنند و با نسل جوان و دانشگاهیان ارتباط عمیق علمی داشته باشند و نیاز به افرادی داریم که برای تهذیب عموم مردم بتوانند کار کنند. نظام محتاج به افراد ارزنده‌ای در این زمینه‌هاست که تربیت آنها از حوزه بر می‌آید.
یکی از برنامه های مدیریت حوزه باید ارتباط مستمر با نظام اسلامی باشد و برای استمرار و تقویت نظام اسلامی حتی در مواردی که به عنوان انتقاد به نظام مطرح است، ورود پیدا کند، یعنی در مواردی که اشکالی وجود دارد که ممکن است به نظام آسیب بزند، حوزه باید حضور ناصحانه داشته باشد؛ همان چیزی که رهبر معظم انقلاب در سفر به قم مطرح کردند.
واقعیت این است که پس از گذشت سی و چند سال که از انقلاب گذشته، هنوز فقه حکومتی در حوزه تدوین نشده است. مسؤولیت اولیه تدوین فقه حکومتی و سوق دادن فقهای جوان حوزه به سمت تحقیق و پژوهش در مساله فقه سیاسی و به ویژه فقه حکومتی با مدیریت حوزه است. اگر حوزه و مدیریت حوزه استعدادهای موجود در این بخش را شناسایی کند و بتواند افرادی را ممحض کند تا چارچوب فقه حکومتی را تدوین و ابعاد و جزییاتش را ذکر کنند و یک برنامه کاملا دقیقی را ارائه دهند آن موقع موفق خواهد بود.
رسا - الان جایگاه حوزه را چگونه می بینید و فاصله اش با این نقاط مطلوبی که گفتید چقدر است؟
حوزه گرچه موفقت‌هایی داشته و شورای سیاستگذاری و مدیر کنونی، حضرت آیت الله مقتدایی و مدیران قبلی زحمات فراوانی برای حوزه کشیده‌اند، اما تا نقطه مطلوب متاسفانه فاصله زیادی داریم، البته زحمات زیادی کشیده شده و این زحمات می‌تواند برای آینده پایه باشد، اما باید اذعان کرد که تا نقطه مطلوب فاصله زیادی داریم.
تقاضایی که من از مدیر آینده حوزه دارم، این است که به مساله مدرک گرایی توجه ویژه کند. مشکل و آفتی که امروز در حوزه به عنوان مدرک گرایی مطرح شده، ذهن طلبه‌ها را معطوف به خود کرده و عمق درس ها را تنزل داده و طلاب به مجرد این که مدرکشان را می‌گیرند، خودشان را از مسایل و فضای علمی حوزه جدا می کنند، مدیر حوزه باید برای این مساله یک چاره ای بیاندیشد چرا که این آفت، حوزه را به سمت اضمحلال خواهد برد.
در حوزه استمرار علمی یک ارزش است، یک فرد حوزوی هیچ وقت کار علمی خود را پایان یافته تلقی نمی‌کند، اما امروزه می بینیم که متاسفانه امروز در برخی موارد بر خلاف این عمل می شود. این خطر بسیار بزرگی برای حوزه است. هم مراجع بزرگوار، هم شورای سیاستگذاری و هم جامعه مدرسین باید راجع به مساله مدرک‌گرایی که مدتهاست در حوزه مطرح شده، چاره و راه دیگری بیندیشند، تا ان شاء الله این آفت از بین برود.
رسا ـ با این اوصاف مشکل کنونی حوزه را در کجا می بینید؟
مشکل در این است که در حوزه نیازسنجی صورت نمی‌گیرد. مسؤولان حوزه باید ضرورت‌ها را بیشتر بررسی کنند، مثلا در فقه، ضرورت‌ها و نیازهای فراوانی فراروی ماست، اینها باید بررسی شود. امروز کدام مرکز، ضرورتهایی که حکومت در باب فقه دارد رسیدگی و بررسی می‌کند؟ در درجه اول ضرورت ها باید بررسی شود و راه کارهایی برای پیاده شدن آنها تدوین شود. البته نباید از این مساله غفلت کرد که انجمن‌های علمی بحمدالله در حوزه در حال شکل‌گیری است و نشست های علمی خوبی در سالهای اخیر در حوزه برگزار شده و من فکر نمی کنم در دیگر مراکز آموزشی حوزه تا این میزان نشست علمی برگزار شده باشد.
تنها در مرکز فقهی ائمه اطهار در طول سه سال گذشته حدود 25 نشست علمی و نظریه‌پردازی داشته‌ایم. این موارد وجود دارد ولی کافی نیست. خیلی باید وسیع‌تر و گسترده‌تر از این باشد. پس اولین خلا آن است که ضرورت های حوزه آن طور که باید و شاید به طور مناسب بررسی و شناسایی نشده و راه های علاج و راهکارهای علمی و عملی برای آنها ذکر نشده است.
در درجه دوم بسیاری از طلبه ها بخاطر مشکلات مادی، در حالی که هنوز از نظر علمی میوه نارس هستند، خودشان را از حوزه جدا می‌کنند، من خبر دارم بسیاری از طلبه های با استعداد که قریب الاجتهاد بودند و برخی از آنها در درس خود من شرکت می کردند، بخاطر نیازهای مادی از حوزه رفته‌اند. کدام مرکز مسؤول جلوگیری از فرار استعدادهای حوزه است؟
امروز یکی از آسیب‌های مهم حوزه جدا شدن طلاب و فضلای با استعداد از حوزه آنهم بدون رغبت خودشان است، چرا که هیچ طلبه فاضلی حاضر به جدا شدن از فضای علمی حوزه نیست، ولی به خاطر مشکلات مادی و مالی که دارد مجبور به این کار می‌شود. همین امروز قبل از این مصاحبه، سه نفر از طلبه های بسیار خوب و با استعداد که اگر 6 – 7 سال دیگر درس خارجشان را ادامه دهند به مجتهدان بسیار قوی تبدیل می شوند، می‌گفتند سال آینده می‌خواهند جذب یکی مراکز بیرون حوزه شوند تا بتوانند زندگی‌شان را اداره کننند.
این که می‌گوییم حوزه باید برای طلاب با استعداد برنامه‌ریزی کند برای همین است. حوزه باید خیال یک طلبه با استعداد را کاملا راحت کند، حتی او را محتاج به تبلیغ هم نکند که به خاطر رفع نیاز مالی بخواهد به تبلیغ برود. این واقعا یک ضرورت است. این مساله از آفات و آسیب‌های دیگر به مراتب مهم‌تر و برای حوزه خطرناک‌تر است. طلبه با استعداد اگر در حوزه بماند می‌تواند طلبه‌های برجسته تربیت کند و از اساتید بارز و بزرگ حوزه شود. تا به حال بنده سراغ ندارم که مرکزی برای حفظ این طلاب با استعداد و جدانشدنشان از حوزه کاری کرده باشد. البته برای نخبگان برنامه‌هایی هست و دفتر مقام معظم رهبری هم برای آنها برنامه هایی دارد، ولی اینها برای جدا نشدن طلبه با استعداد از حوزه کافی نیست.
نکته بعدی این که اگر کسی سؤال کند معنویت در حوزه گذشته بیشتر بود یا حالا؟ متاسفانه باید بگوییم الان کمرنگ شده، آن قناعت، توکل، ساده زیستی و اعراض از دنیا که در گذشته بوده اکنون در حوزه کمرنگ شده، در حالی که حوزه قبل از این که از نظر علمی پیشرفت کند، در این زمینه ها باید رشد کند، ما باید برای پرورش بزرگانی مثل مرحوم شیخ عباس قمی، میرزا جواد ملکی تبریزی، حضرت امام رضوان الله تعالی علیه و مراجعی که اکنون ذخایر الهی برای حوزه هستند برنامه‌ریزی کنیم تا در آینده مانند این استوانه های قدسی و اخلاقی را در حوزه داشته باشیم. برای همه اینها باید فکر شود. هر چه تعامل مدیر حوزه با مجموعه حوزویان، اساتید و مراجع بیشتر باشد موفق‌تر است. من مدیری را در حوزه موفق می دانم که علاوه بر این که مورد اعتماد رهبر معظم انقلاب هست مورد اعتماد همه مراجع تقلید هم باشد. چنین کسی می تواند موفق باشد و حوزه را به سرآنجام برساند./916/گ402/ر